Blogberichten Archieven - Kathleen Vereecken

Kijk ’ns diep in mijn blauwe ogen

(Omdat het me in deze tijd relevant lijkt, haal ik mijn essay van een vijftal jaren geleden nog eens boven water)

Hoe zinvol is het om vijfdeklassers te onderwerpen aan een op tv breed uitgesmeerd experiment rond racisme? Los van de ongetwijfeld goede bedoelingen van de leerkracht levert het behalve verontwaardiging weinig bruikbare resultaten op. Net zo min als het oorspronkelijke Amerikaanse experiment uit de jaren zestig, schrijft Kathleen Vereecken.

Voor alle duidelijkheid: meester Jan Bergs lijkt me een leerkracht die precies uit het goede hout gesneden is. Betrokken, ernstig, veilig en zorgzaam. Bij zo iemand wil een ouder zijn kinderen zien terechtkomen, al zou ik wellicht – net als drie andere ouderparen gedaan hebben – gepast hebben voor deelname van mijn kinderen aan het experiment van het Eén-programma Koppen. Dat experiment bestond in het naspelen van datgene wat de Amerikaanse onderwijzeres Jane Elliot jarenlang deed met haar leerlingen. In die zin was het oude wijn in nieuwe zakken, maar los daarvan roept het initiatief van de programmamakers wel meer vragen op.

Martin Luther King

Het verhaal van Elliot begint in 1968 met de moord op Martin Luther King. Samen met velen was zij diep geschokt door zoveel manifest racisme en besloot toen voor de allereerste keer het blauwe ogen-bruine ogenexperiment uit te voeren bij haar derdeklassers. De bedoeling was kinderen de ogen te openen voor racisme door ze aan den lijve te laten ondervinden hoe erg het is gediscrimineerd te worden wegens een uiterlijk kenmerk. Twee jaar later werd er een film gemaakt over het experiment en barstte de discussie wereldwijd los.

Jane Elliot is en blijft omstreden. Ze kreeg applaus en erkenning aan de ene kant, maar werd vaak verguisd door mensen in haar eigen omgeving. Vooral vanuit pedagogische hoek werd ze meer dan eens zwaar onder vuur genomen. Wat ze deed was onethisch, vonden velen, want de kinderen liepen het risico op emotionele en psychologische schade. Bovendien had ze de kinderen en hun ouders niet vooraf op de hoogte gebracht van de bedoeling van het experiment. Alweer onethisch.

Dat laatste is alvast iets wat men de programmamakers en de leerkracht uit Koppen niet kan aanwrijven: de kinderen wisten precies waarover het zou gaan en ook de ouders werden gebrieft. Maar evengoed zagen we kinderen overlopen van frustratie en in tranen uitbarsten bij al die onrechtvaardigheid. Het was pijnlijk om te zien, het oogde onnodig wreed. Dat zat ook meester Jan dwars, zo bleek achteraf, toen hij te kennen gaf dat hij het moeilijk had gehad om de kinderen dit aan te doen. Maar laten we aannemen dat het Vlaamse experiment, zoals ons ook in interviews verteld wordt, in de best mogelijke omstandigheden verliep met voorzorg en nazorg en veel knuffels om het opgedane leed weer te verzachten.

Blazen en zuchten

En toch faalde het programma op een aantal vlakken. Echte deskundigheid viel in geen velden of wegen te bekennen. Er was geen duiding voorzien door een deskundige. Maar goed, er was Jane Elliot, die commentaar mocht leveren vanaf de zijlijn. Wie gehoopt had op een goed onderbouwde omkadering, op wijsheid van een 82-jarige leerkracht op rust met een koffer vol boeiend ervaringsmateriaal, op diepere inzichten of een constructieve benadering van het racismeprobleem, was eraan voor de moeite. Ze trok grote ogen, blies, zuchtte, schudde het hoofd, en grossierde in commentaren die dreven op de sterke emotie van haar verontwaardiging. Het maakte haar bijna ongeloofwaardig. Niet dat verontwaardiging per definitie onterecht is, niet dat emoties vieze dingen zijn. Ze zijn de brandstof die bewegingen in gang zetten, ze kunnen de aanzet zijn voor grote omwentelingen – ten goede of ten kwade. Maar om op een weloverwogen manier dingen te veranderen, moeten de emoties omgebogen worden tot een moreel besef, tot een gewogen gedachte, tot een idee dat steekhoudt. En daarvoor is ratio nodig.

Waar de programmamakers wellicht op gehoopt hadden – er wordt stevig over gediscussieerd op sociale media en in het echte leven – is in ieder geval gebeurd. Voorstanders van het experiment betogen dat niets zo goed werkt als de schok van de eigen ervaring. Dat échte empathie maar tot ontwikkeling kan komen door de dingen zélf mee te maken. Dat we zo overgevoelig niet moeten doen over de emotionele schade die de kinderen hierbij kunnen oplopen, want hoe moet het zijn voor een kind dat dag na dag, jaar na jaar, en bij uitbreiding zijn leven lang geconfronteerd wordt met racisme en uitsluiting? Dat laatste argument laat zich uiteraard niet zomaar van de tafel vegen.

Blanke baby’s, zwarte baby’s

En toch mag de discussie hierop niet stilvallen. Want we moeten ons durven af te vragen hoe zinvol dit is. Of het waar is dat empathie alleen maar kan groeien door onderdompeling in dezelfde miserie. We moeten de schijnwaarheden die in het programma, ook door Elliot, verkondigd worden onder de loep durven te nemen. Zoals deze: ‘Niemand wordt als racist geboren!’ Maar is dat ooit onomstotelijk aangetoond? Phyllis Katz, een Amerikaanse psychologe van de University of Colorado, deed in ieder geval een poging. Ze onderzocht de reacties van zes maanden oude baby’s op foto’s van mensen van verschillende sekse en ras. De enige duidelijke conclusie was dat de baby’s langer keken naar foto’s van mensen met wie ze minder gemeen hadden. Meisjes keken langer naar mannenfoto’s, jongens keken langer naar vrouwenfoto’s, blanke baby’s keken langer naar foto’s van zwarte mensen en vice versa.

Selectief zwijgen

Katz observeerde hoe ouders de foto’s bekeken en becommentarieerden tegenover hun kinderen: de geslachtsverschillen werden zonder gêne benoemd, over de kleurverschillen werd zedig gezwegen. Want je kinderen daarop wijzen, daarmee geef je de boodschap dat die verschillen ertoe doen. En dat is racisme, vinden goedbedoelende ouders.

Maar precies dat selectieve zwijgen blijkt kinderen in de war te brengen: ze zien de verschillen wel (alle sympathieke vooringenomenheden over kinderen die geen kleuren zien, en die alleen maar andere kinderen zien, ten spijt), maar ze leren dat je over bepaalde verschillen mag spreken en over andere niet. Alsof verschillen zien en erover praten het zaadje van het racisme zou laten ontkiemen.

Academisch onderzoek naar Elliots methode levert in ieder geval weinig concrete resultaten op.

Het experiment werd een paar keer wetenschappelijk overgedaan met studenten, onder andere aan de Georgia University. Een merkwaardig mechanisme kwam op gang: daar waar sommige studenten inderdaad het gevoel kregen dat hun empathie een wake-upcall kreeg, raakten anderen in die mate gefrustreerd over hun onmogelijkheid racistische of anderszins discriminerende gevoelens te onderdrukken, dat ze in de plaats van begrip kwaadheid tegenover de andere groep gingen voelen. Het is het aloude mechanisme dat wel vaker tot heksenjachten geleid heeft in de geschiedenis: de mix van schuldgevoel, machteloosheid en ergernis die zich kanaliseert in het culpabiliseren van de zwakste groep.

Wat heeft dit programma eigenlijk bewezen? Dat we allemaal racisten zijn? Dat we onze kinderen tot racisten opvoeden? Of misschien moeten we wel in een heel andere richting durven te kijken. Misschien toont het eenvoudigweg aan dat kinderen gemakkelijk te manipuleren zijn. Dat ze nu eenmaal graag vertellen wat hun leerkracht of een andere volwassene wil horen, vooral als ze die volwassene als betrouwbaar ervaren. Het blijft gissen.

Instant-empathie

En dan is er nog de premisse van het experiment: de schoktherapie is de beste manier om je gedrag bij te sturen. Op die manier kun je een kind in één dag tijd veranderen, je kunt racisme in één dag tijd uitroeien, luidt een andere schijnwijsheid van Elliot. Was het maar zo simpel. Dat geldt misschien, heel misschien, voor de ‘lichtere’ gevallen. Elliots experiment berust bovendien op een fout begrepen idee van wat empathie moet zijn. Het zou betekenen dat alleen een mishandelde vrouw hulp kan bieden aan een mishandelde vrouw, dat alleen wie zelf een kind verloor weet hoe erg het moet zijn om een kind te verliezen. Er spreekt een bijzonder pessimistische visie op de mensheid uit. Ja, de mens als wolf, hij bestaat. We zien hem elke dag passeren op het journaal.

Maar even vaak, of nog vaker, gaat het er heel anders aan toe. Vaker zien we hoe mensen wel degelijk in staat zijn tot sympathie, compassie en empathie, zonder zélf het slachtoffer van allerlei rampspoed en onrecht geweest te zijn. Kijk naar de massale respons die op gang komt na rampen met veel menselijk leed tot gevolg, naar de reacties op de aardbeving in Nepal, naar de golf van afgrijzen en medeleven bij de verdrinkingsdood van zoveel bootvluchtelingen. En ja, die andere reacties waren er ook, maar laten we de verhoudingen niet uit het oog verliezen: ze waren in de minderheid. Er is één constante, die ook blijkt uit wetenschappelijk onderzoek – zelfs met ratten – naar empathie: vertrouwdheid versterkt empathie. En die vertrouwdheid kan er snel komen. Het leed moet een gezicht krijgen. Dat van een klein zwart meisje in een roze jurk, drijvend in de oceaan, bijvoorbeeld. Veel zinvoller dan dit experiment lijkt het me om te werken aan dat gezicht. Laat scholen begeesterende vertellers uitnodigen, sprekers die aan de hand van hun eigen ervaringen met racisme duidelijk maken hoe diep het er bij hen ingehakt heeft. Wat het met een kind doet. Wat het met een volwassene doet. Wat het met generaties mensen doet. Getuigenissen werken. Verhalen beklijven. Ze zijn een voortdurende oefening in leven, zonder dat we alle klappen per se zélf moeten ondergaan.

Dit essay verscheen in De Standaard op 6 juni 2015

‘Alles komt goed, altijd’ genomineerd voor Thea Beckmanprijs

‘Alles komt goed, altijd’ is genomineerd voor de Thea Beckmanprijs.

Dit is de volledige nominatielijst:

Linda Dielemans – Schaduw van de leeuw – Leopold, mei 2018
Martine Letterie – Verboden te vliegen -Leopold, april 2019
Inez van Loon – Mathilde, ik kom je halen. – Clavis, april 2018
Kathleen Vereecken – Alles komt goed, altijd – Lannoo, november 2018
Dolf Verroen – Niemand ziet het – Leopold, november 2019

De Thea Beckmanprijs wordt op zaterdag 19 september uitgereikt in Archeon (Alphen aan den Rijn, Nederland).

Over de kleine jongen die in 1906 een mooi boek kreeg voor kerst

Kerst 1906.

James Edward Hutton Freeman (9) zit onder de met kaarsen verlichte kerstboom in de woonkamer van The Old Dairy Farm, een landhuis in Edenbridge. Op zijn schoot ligt het cadeau dat zijn moeder Edith hem net in handen stak. Hij wacht even, scheurt het papier dan ongeduldig en gretig kapot en haalt een groot, dik boek met gouden letters tevoorschijn.

Peter Pan in Kensington Gardens
By J.M. Barrie
Illustrated by Arthur Rackham

Het boek is pas verschenen.
James slaat het open, ziet het vertrouwde ex-librisetiket van zijn ouders, en leest de inscriptie van zijn moeder. En dan doorbladert hij het boek. De prachtige platen van Arthur Rackham – wel 50 stuks – trekken het meest zijn aandacht. Ze zitten gebundeld achterin het boek, apart gekleefd op dik karton, en gescheiden door zijdepapier waarop een toepasselijk citaat uit het boek staat.

De volgende dagen zal hij het boek lezen. Misschien zal Edith hem op gang helpen en leest ze stukken aan hem voor. Misschien leest James het hele verhaal zelf. Over de kinderen die spelen in Kensington Gardens, en die hele verborgen wereld vol feeën en die ene vreemde kleine jongen die Peter Pan heet. Een jongen die kan vliegen.

Acht jaar later breekt de Grote Oorlog uit.
James gaat studeren aan Radley College in Oxford. Maar dan besluit hij dat er andere prioriteiten zijn en wordt hij, zoals zoveel andere tienerjongens, soldaat. Niet zomaar een soldaat, James wordt vliegenier.

In maart 1916 overleeft hij op miraculeuze wijze een vliegtuigcrash. Maar een maand later, op 24 april, loopt het anders: zijn vliegtuig stort neer boven de Vlaamse Velden.
James Edward Hutton Freeman sterft op 19-jarige leeftijd.

En nu ligt zijn boek bij mij.
Een eerste druk, die ik kocht van een particulier in Engeland die er niet eens gek veel geld voor vroeg. De ex-libris had ik eerst niet opgemerkt. Ik was te zeer benomen door de prachtige platen van Arthur Rackham, door de poëtische tekst van Barrie. Tot ik op het idee kwam de namen en de plaats op de ex-libris te googelen. Mijn zoektocht bracht me naar de site van het Lijssenthoek Military Cemetery in Poperinge. Daar ligt James begraven.

Het verhaal achter het verhaal heeft me aangegrepen.
Ik denk dat ik James binnenkort een bezoekje breng.
En bloemen.
En een briefje misschien.
Hij mag weten dat ik zijn boek zal koesteren.

Verder zoeken of loslaten?

Na ruim een maand wordt niet langer gezocht naar Théo Hayez, de achttienjarige Belg die verdween na een avondje stappen in het Australische Byron Bay. Een solidaire mensenmassa was in beweging gekomen. Politie en vrijwilligers sloten de rangen, omringden de ouders die kwamen overvliegen om hun zoon te zoeken met alle steun. Ook een team van de Cel Vermiste Personen reisde naar Australië om mee te werken én om er zich van te vergewissen dat de Australische politie wel degelijk elke steen omgedraaid had. Dat bleek het geval.

Was Théo teruggevonden, levend of dood, dan brak voor zijn familie een periode van herstel of van rouw aan. Ik hou er niet van verdriet op de weegschaal te leggen, maar ik kan me voorstellen dat wat deze mensen meemaken, erger is dan rouw. Het is angst, onzekerheid, verdriet, sprankels hoop die telkens weer bruusk gedoofd worden, waarna de put weer dieper en donkerder wordt.

Ik denk aan een verhaal uit mijn familie dat als kind al een diepe indruk op me maakte. Over mijn 19de-eeuwse voorvader, een Parijse zijdefabrikant, die spoorloos verdween ergens op de Zijderoute. De gedachte dat zijn vrouw en kinderen nooit geweten hebben wat er met hem gebeurd is – van honger of dorst omgekomen, vermoord, een nieuw leven begonnen? – liet me maar niet los.

Jaren later, in mijn journalistenleven, sprak ik met nabestaanden van vermiste mensen. De moeder van de Gentse Vincent Lamouris, eveneens achttien toen hij verdween, zei me dat we beter een zwarte bladzijde konden afdrukken in de krant dan haar woorden. Zwart was hoe ze zich voelde vanbinnen. Omdat er na acht jaar nog altijd geen lichaam gevonden was, omdat ze geen afscheid kon nemen van haar kind. Ook speurder Alain Remue sprak over iets wat erger is dan de dood. En hoe vaak hij ouders al niet had horen zeggen dat ze verlangden naar de dag waarop ze hun kind zouden kunnen begraven. Alles liever dan die genadeloze onzekerheid.

Ik weet niet waarvoor ik moet pleiten. Voor verbeten verder zoeken, misschien tegen beter weten in, of voor loslaten en proberen verder te leven met wat misschien onleefbaar is? Ik wens de ouders van Theo heel hard een antwoord toe, wat dat ook moge zijn. En ik hoop vooral dat ze goed en warm omringd zijn door mensen die hen steunen. Niet alleen vandaag of volgende maand, maar ook over tien jaar, mocht het nodig zijn. Steun en begrip zonder houdbaarheidsdatum.

Het fluisterbestaan aan de zijde van mijnheer pastoor

Priester Pieter, de Mol van vorig jaar, gooit zijn kap over de haag. Hij gaf eerder al te kennen moeite te hebben met ‘de begrenzende regels van de kerk’, maar nu zet hij de stap zelf. En daar is al even een concrete reden voor: hij is verliefd. **Dat celibaat is niet van deze eeuw, vindt Pieter. Maar is het dan ooit wel van een eeuw geweest?** Is het niet eigen aan de mens zich te willen verbinden met een ander, emotioneel en lichamelijk?

Over het waarom van dat gedwongen celibaat doen nogal wat hypotheses de ronde. Feit is dat paus Gregorius VII in 1075 het celibaat oplegde aan priesters en diakens. Pas in de zestiende eeuw zou het als wet ingevoerd zijn, volgens sommigen omdat het seksuele gedrag van geestelijken de spuigaten uitliep en omdat de clerus maar al te graag de erfgelden van ongehuwde priesters wilde innen. De officiële reden was dat een gezinsleven priesters zou afleiden van hun kerntaak.

Er is de theorie. En er is de praktijk. Enkele jaren geleden interviewde ik drie partners van priesters onder de strikte voorwaarde dat ik hun echte identiteit nooit zou verklappen. Het zijn gesprekken waaruit ik veel geleerd heb. Dat het diepe wonden slaat in de levens van de liefdespartners en in die van hun kinderen – ja, ook die zijn er soms. Dat de hele dag door mensen helpen en ’s avonds alleen maar een schemerlamp als gezelschap hebben, onhoudbaar eenzaam is. Dat er wellicht meer priesters mét dan zonder relatie rondlopen.

Misschien wil ik, meer nog dan voor de priesters zelf, een lans breken voor hun vrouwen en mannen. De vrouwen, de ‘pastoorsmeiden’ over wie de volksmond zo graag lacherig besmuikt spreekt. Een benaming die hen onrecht doet, want reduceert tot een instrument in functie van de ander. Zij die een fluisterbestaan leiden als echt of publiek geheim, in het beste geval gedoogd door de gemeenschap. En dan de mannen, die nog onzichtbaarder moeten blijven, vanwege de onverzoenlijkheid in hun bestaan: homoseksualiteit blijft onaanvaardbaar voor Rome. Als we de Franse socioloog Frédéric Martel mogen geloven, zou een ruime meerderheid van de priesters homoseksueel zijn. Geen loze bewering, want Martel baseert zich op een vier jaar durend onderzoek en gesprekken met 1.500 mensen uit alle geledingen van de katholieke kerk. Veel geworstel, veel geheimdoenerij, veel angst en schuldgevoel komt daarbij kijken.

Terwijl de kerk zich zorgen maakt over de drastische afname van het aantal roepingen, is het wachten op de eerste paus die de moed en de nodige realiteitszin heeft om het celibaat in vraag te stellen. Maar dat is, zei een priestersvrouw me, wachten op Godot.

Voor de mens die ze waren en nog altijd zijn

Mijn vader is definitief verdwaald in zijn eigen hoofd. Ik zie het in zijn ogen, die van glas lijken. In de manier waarop hij zijn hoofd draait naar wie het woord voert, en niet begrijpt. In het hoofdschudden en de wanhoop, wanneer hij na lang zoeken naar zijn woorden zegt: ‘Hoe is dit toch kunnen gebeuren?’ Mijn sterke, intelligente vader, rots in de branding voor zijn vrouw en vier dochters, is een schaduw van zichzelf geworden.

Dit is de pijnlijkste fase van het dementeren: bijna niets meer kunnen, bijna niets meer weten, de geest die verder krimpt, maar de mens die het nog steeds beseft. Die ook beseft hoe hij steeds vaker over het hoofd gezien wordt door anderen. En helemaal anders toegesproken wordt dan vroeger. Zoals die keer toen een jonge stagiair hem goedbedoeld ‘Hé, ’t ès woar hé, vent?’ toeriep. ‘Mijnheer Vereecken voor u’, dacht ik. Maar ik zweeg.

Mijn vader woont nu in een woonzorgcentrum, een van de betere. De gangen en kamers ogen fris en er is een binnentuin met bakken waarin kruiden en groenten geteeld worden. Het personeel – in alle tinten huidskleur – is doorgaans zorgzaam en vriendelijk, en ze zijn met genoeg. Wat een luxe.

En toch. Bij het betreden van de ruimte met mensen van wie velen in een stadium van dementie zitten, moet ik altijd iets wegslikken. Niemand praat. Ook bezoekers zitten vaak te zwijgen. Het is natuurlijk vermoeiend om tien keer te moeten uitleggen dat dit geen gevangenis is. Waarom mama niet meer op hetzelfde adres woont. Dat ze wel degelijk nog getrouwd zijn. En toch blijven we het doen. Ik geloof dat het moet. Ik merk het ook aan de andere bewoners. Niet bij hen die al heel ver weggezakt zijn, maar bij wie nog steeds onderweg is. Hoe met respect en aandacht aangesproken worden iets laat oplichten in hun ogen. Hoe ze weer even tot leven lijken te komen.

Af en toe lees ik voor aan mijn vader. Eenvoudige verhalen met humor, die hij even snel weer vergeet als hij ze gehoord heeft. Dat geeft niet. Hij luistert en licht op, grinnikt af en toe. Het heeft zin. Afgelopen week las ik dat de organisaties Iedereen leest en Linc vzw op 15 oktober een studiedag ‘Voorlezen aan ouderen’ houden. Laat dat voorlezen ook en vooral bij dementerende bejaarden gebeuren. We moeten blijven praten. Bereid zijn honderd keer dezelfde vragen te beantwoorden. Uit respect voor de mens die ze waren en nog altijd zijn. Mocht dat niet volstaan om u te overtuigen: denk even vooruit. Denk dat u misschien ook het geluk zult kennen heel oud te worden. Denk aan de doolhof in uw eigen hoofd tegen dan, misschien. En hoe u zou willen aangesproken worden. Wees zacht en geduldig.

‘Alles komt goed, altijd’ genomineerd voor de Woutertje Pieterse Prijs!

Ontzettend blij en vereerd dat ‘Alles komt goed, altijd’ genomineerd is voor de Woutertje Pieterse Prijs 2019.

Via deze link zijn alle genomineerde boeken te zien. In het filmpje geeft de jury toelichting bij elk van de zes genomineerde boeken. En wat is het eerlijk verdeeld: drie Nederlanders, drie Vlamingen. Drie mannen, drie vrouwen.
Puur toeval, zo luidt het.

Op 11 april wordt de winnaar bekendgemaakt in Vlaams Cultuurcentrum De Brakke Grond in Amsterdam.

Wij zijn geen haar beter dan de middeleeuwer (en dat is geen belediging)

Ooit was ik verzot op historische films en series. Intussen heb ik dat plezier zelf een beetje verbrod, besef ik. Wie al jarenlang met zijn neus in historische non-fictie zit, in een poging deugdelijke historische fictie te schrijven, wordt overgevoelig voor clichés en veralgemeningen.

‘Kroniekschrijvers zijn als sensatiejournalisten: ze verkiezen de spectaculaire misdaad en misstap boven het gelukkige gezin’, zo klinkt het bij Walter Prevenier in ‘Prinsen en poorters’. Ook Barbara Tuchman hamert erop hoezeer de geschiedschrijving de geschiedenis vervalst. Geschiedenis is als het nieuws: het slechte wordt overbenadrukt, zodat we de indruk krijgen dat mensen – zeker in de middeleeuwen – altijd in angst en ellende leefden, en alleen wij in het hier en nu het goed hebben. Goh goh, kijk eens hoever we gekomen zijn. Maar rust is geen nieuws, geluk is het vermelden niet waard. Wat werd er opgetekend? Rechtszaken, verdragen, zedenpreken van moralisten, literaire satire, pauselijke bullen. Geen reflectie van de dagelijkse werkelijkheid, waarin mensen volharden in de normaliteit. Tuchman formuleert, niet zonder ironie, wat ze de wet van Tuchman noemt: ‘Het vastleggen van een gebeurtenis vermeerdert ogenschijnlijk de omvang van elke betreurenswaardige ontwikkeling vijf- tot tienvoudig (of met elk ander cijfer dat de lezer wenst in te vullen).’

De middeleeuwer liep niet permanent met zijn zwaard in het rond te zwaaien, klaar om iedereen die vuil naar hem keek een kopje kleiner te maken en en passant nog een paar gillende deernen te verkrachten. De straten waren niet donker en grijs en deprimerend, want middeleeuwse stedelingen waren verzot op kleuren, hoe meer hoe liever. En wellicht was niet iedereen even tuk op de publieke terechtstellingen, waar men zogezegd massaal naartoe trok, spuwend en scheldend, met van haat vertrokken gezichten. Ik geloof er steeds minder in. Ja, publieke terechtstellingen bestonden. Ja, er waren mensen die reageerden zoals hierboven beschreven. Maar zij waren de ramptoeristen van hun tijd. En net zoals er vandaag mensen zijn die opleven van de miserie van een ander en anderen die huiveren bij de gedachte aan menselijke ellende, zo bestond dat onderscheid ook vroeger.

Christine de Pizan onderwijst haar zoon Jean

De vrouwen dan. Die waren in de late middeleeuwen een stuk slechter af dan in de hoge middeleeuwen, paradoxaal genoeg door de opkomst van de universiteiten die enkel toegankelijk waren voor de (mannelijke) geestelijkheid. De vrouw boerde achteruit inzake status en vrijheid. Het is dus niet zo dat we sedert het begin der tijden alleen maar een opwaartse lijn gekend hebben. Er waren terugvallen, zoals deze. Al moet gezegd dat Vlaamse vrouwen zich merkelijk vrijer konden bewegen – ook op zakelijk vlak – dan vrouwen elders in Europa. Reizigers uit andere landen keken er met verwondering tegenaan, zo blijkt uit een aantal verslagen.

We hoeven ons niet mijlenver moreel verheven te voelen boven de middeleeuwer, wij zijn geen haar beter en geen haar slechter. We zijn wel kinderen van onze tijd. In één opzicht verschilde de middeleeuwer – aldus Tuchman – fundamenteel van de gemiddelde westerse mens van vandaag: de overtuiging dat het leven van de zielen in het hiernamaals superieur is aan het heden en aan het stoffelijke leven op aarde. ‘Het leven is nu, pluk de dag!’ Geen middeleeuwer zou het in zijn hoofd gehaald hebben zoiets te denken, laat staan uit te spreken. Het gebruik van de zinnen werd verworpen in het geloof, maar in de praktijk bleek dat een stuk moeilijker. De economische en de sensuele mens laten zich in geen enkel tijdperk en in geen enkel religieus of ideologisch systeem helemaal onderdrukken.

Daar denk ik aan, terwijl ik voorzichtig verder balanceer tussen non-fictie en fictie, vechtend tegen de onzekerheid, omdat ik weet dat ik op mijn beurt geheid vertekeningen van de historische werkelijkheid zal maken.
Ik neem me wel dit voor: gruwel en domheid niet langer van het etiket ‘middeleeuwse toestanden’ te voorzien. Eerherstel voor de middeleeuwer, jazeker.

Het echte verhaal achter Halloween

Nog maar twintig jaar geleden was Halloween iets wat we alleen uit Amerikaanse films kenden. Een soort griezelcarnaval voor kinderen, die op de avond van 31 oktober, verkleed als boze heks of geest, van deur tot deur gaan om snoep te eisen.
De wind waaide vanuit Amerika hierheen, denken we. Ja en nee. Want het begon wel allemaal in Europa.

Halloween heeft dezelfde oorsprong als een van de grote sabatten van de moderne heksen: Samhain, op de avond van 31 oktober. Het is het einde van de oogst en het begin van het nieuwe heksenjaar. Ooit was het een oud Keltisch vuurfeest, het ‘eind van de zomer’. Vooral in Engeland, Ierland, Schotland en Wales werd het twee- tot drieduizend jaar geleden volop gevierd.

Samhain was een magische dag. Volgens de legende hing de zon dan op zijn laagst en kon ze zelfs binnendringen in de onderwereld. De sluier tussen de wereld van de levenden en die van doden was dan op zijn dunst. Hij was zelfs zo dun dat de geesten konden ontsnappen uit de onderwereld en zich onder de levenden mengden. Iedereen herdacht de mensen die het voorbije jaar gestorven waren. Als het een beetje meezat, konden hun geesten je het komende jaar geluk brengen. Maar voor hetzelfde geld brachten ze niets dan ellende. Rustig afwachten wat het zou worden, was geen goed idee. Je moest de geesten vooral niet storen, en ze in zekere zin een beetje verwennen.
Om te beginnen doofde iedereen zijn kaarsen en haardvuur thuis, want te veel gezelligheid zou boze geesten kunnen lokken. Geesten die er alleen maar op uit waren het lichaam van een levende in bezit te nemen. Want dat was hun enige hoop op eeuwig leven.

De vuren bij de mensen thuis werden vervangen door één groot vuur buiten, dat door druïden werd aangestoken. Over die vuren doen wilde verhalen de ronde. De Kelten zouden vee dat niet gezond genoeg was om jongen te krijgen in het vuur geofferd hebben. Hier en daar wordt gefluisterd dat ze ook mensen offerden. Maar zeker weten we dat niet. Net zomin als we weten of het klopt dat de druïden nadat het vuur gedoofd was de beenderen van de dieren ‘lazen’ om de toekomst te kunnen voorspellen. De beenderen lagen namelijk altijd in een bepaalde vorm, en elke vorm had een andere betekenis, geloofde men.
Voor het vuur gedoofd werd, stak iedereen zijn toorts aan. Met die toorts mocht het vuur weer naar de eigen haard thuis gebracht worden. Omdat het grote vuur als heilig beschouwd werd, zouden de boze geesten op een veilige afstand blijven. En dankzij dat heilige vuur, zouden de geesten van overleden familieleden gemakkelijker de weg naar huis terugvinden. Voor hén was een warme ontvangst natuurlijk wel belangrijk. Hoe meer je ze in de watten legde, hoe groter de kans dat ze je geluk zouden brengen. Daarom liet iedereen iets lekker achter bij de voordeur. Want als je dat niet deed, zouden de teleurgestelde geesten vast en zeker een gemene streek met je uithalen.

Soms verkleedden mensen zich op Samhain. Eerst deden ze dat vooral om boze geesten om de tuin te leiden. Als ze er met hun maskers eng genoeg uitzagen, dan zouden die geesten denken: ‘Dat is er eentje van ons.’ En dan werden ze met rust gelaten. Later ging het verder dan dat. Nog voordat anderen de kans hadden gekregen om lekkers bij de voordeur achter te laten, gingen de verklede mensen aankloppen om te bedelen. Als ze iets kregen, was het goed. Dan werd de bewoners van het huis een mooi jaar voorspeld. Maar als de geesten niets kregen, werden ze boos en vervloekten ze de bewoners. Soms werden er ook eieren en stenen gegooid.
‘Trick or treat!’ is nog steeds de kreet waarmee Amerikaanse kinderen op Halloween snoep proberen los te krijgen.

Een van de christelijke feesten was/is Allerheiligen. Vroeger viel dat in de maand mei. Tegen de negende eeuw verplaatste men Allerheiligen naar 1 november en werd er op 2 november Allerzielen aan toegevoegd, het feest waarop men de doden herdacht. Dat was slim bekeken van de kerk. Men hoopte dat de heidenen het christelijke feest zouden vieren, en hun eigen feest zouden vergeten. Het werkte.
Vanaf dat moment heette Samhain All Hallow’s Eve, de avond voor Allerheiligen. De meeste mensen waren analfabeet, dus de verbastering tot Halloween lag voor de hand.

Halloween was en bleef een magisch feest. Er waren geesten in de buurt, dus moest het wel het ideale moment zijn om voorspellingen te doen over leven en liefde. En daarin speelden appels een belangrijke rol.
Appelhappen was een populair spel op Halloween. Onder trouwlustigen in ieder geval. Die moesten met de handen op de rug rond een ruime teil water gaan staan, waarin appels dreven. En dan was het happen geblazen. Wie er het eerst in slaagde in een appel te bijten, zou het eerst trouwen.
Een levensvoorspelling kon je doen door een appel te schillen. Zo lang mogelijk schillen zonder dat de schil afbrak, was de opdracht. Hoe langer de schil, hoe langer je zou leven. Meisjes gooiden een appelschil over hun linkerschouder om te weten met welke man ze zouden trouwen. In de vorm van de gevallen schil konden ze met wat geluk de eerste letter van zijn naam zien. Als ze konden lezen, tenminste.

Appels mochten het dan goed doen, toch is niets typischer voor Halloween dan een uitgeholde pompoen. Een grote oranje bal met een akelige grijns en een lichtje erin. Dat begon allemaal heel lang geleden in Ierland met de legende van Jack de Vrek.

Jack was een akelige man. Gierig en onbetrouwbaar. Toen hij op de avond van 31 oktober iets dronk in de plaatselijke herberg, verscheen de duivel. Hij vertelde Jack dat zijn tijd gekomen was, dat hij zijn leven achter zich moest laten. Jack wilde hier niets over horen. Sterven? Geen denken aan. Hij smeekte de duivel om genade. Zou hij nog één drankje mogen bestellen? De duivel, blijkbaar de kwaadste niet, stemde daarmee in. En toen bleek dat Jack geen geld meer had om te betalen. Hij stelde de duivel voor dat die zich zou veranderen in een geldstuk, waarmee Jack de herbergier zou betalen. Meteen daarna kon de betovering ongedaan gemaakt worden. De duivel, die blijkbaar ook de slimste niet was, stemde weer in. Hij veranderde zichzelf in een geldstuk, maar Jack was op geen enkel moment van plan geweest daarmee te betalen. Hij stopte het geldstuk in zijn geldbeugel, en omdat in die geldbeugel een kruis – een magische grens voor de duivel – gekerfd was, zat de duivel gevangen. Razend was hij. Hij eiste dat Jack hem zou vrijlaten, en wel meteen. Dat wilde Jack wel, op voorwaarde dat de duivel hem tien jaar lang niet meer zou lastigvallen. Jack kreeg zijn zin, de duivel liet hem de volgende tien jaar met rust.
Precies tien jaar later, weer op 31 oktober, liep Jack alleen over een donkere weg. En daar was hij weer: de duivel. Jack vond de gedachte aan doodgaan nog steeds even akelig als tien jaar eerder. Hij smeekte de duivel om een laatste maaltijd. Als hij Jack een appel uit de boom aan de kant van de weg kon bezorgen, zou die hem heel dankbaar zijn. De duivel, met de jaren niet slechter en vooral ook niet slimmer geworden, klom in de boom om een appel te plukken. Nog voor hij weer naar beneden kon klimmen, kerfde Jack een kruisteken in de stam van de boom. Alweer zat de duivel gevangen. Hij huilde van machteloze woede, en weer moest hij Jack een belofte doen. Met tegenzin beloofde hij Jack dat hij nooit meer jacht zou maken op zijn ziel.

Wat ooit moest gebeuren, gebeurde. Een paar maanden later ging Jack dood. Het liefst wilde hij naar de hemel, maar toen hij voor de poort stond, werd hij meteen teruggestuurd. Met het leven dat hij geleid had, maakte hij geen schijn van kans. Naar de hel dan maar. De duivel opende de hellepoort, maar toen hij zag wie voor hem stond, sloeg hij die meteen weer dicht. De hemel wilde Jack niet, en de hel wilde Jack niet. Hij was gedoemd om eeuwig te blijven ronddwalen op de donkere, winderige weg tussen twee werelden: die van de levenden en die van de doden. Jack smeekte de duivel om een lichtje, zodat hij toch iets zou kunnen zien in die eindeloze nacht. De duivel gooide hem een gloeiend stuk kool toe. In zijn hand hield Jack nog een half opgegeten raap. De gloeiende kool paste perfect in de uitgebeten holte. Zijn rusteloze zwerftocht kon beginnen. De mensen die hem soms zagen ronddwalen in het duister noemden hem ‘Jack of the Lantern’. En op Halloween had je het meeste kans om een glimp van hem op te vangen.

Eeuwenlang was er geen sprake van pompoenen met lichtjes tijdens Halloween. Het waren altijd rapen geweest. Tot in 1840. Toen brak in Ierland vreselijke hongersnood uit. Tienduizenden Ieren kwamen om, en nog eens een veelvoud daarvan verhuisde naar Amerika, in de hoop op een beter leven. Hun gebruiken, dus ook Halloween, namen ze mee. Rapen waren er nauwelijks te vinden in Amerika, pompoenen daarentegen waren er in overvloed. Bovendien bleken die door hun ronde vorm en afgeplatte onderkant veel beter geschikt om een lichtje in te zetten. Nu nog noemt men in Amerika een uitgeholde pompoen met een lichtje een Jack-o-Lantern.

(Uit: Kunnen heksen heksen, Kathleen Vereecken, Querido 2002)

We zijn altijd blijven dansen

Bijna acht maanden geleden was het, op Valentijnsdag, dat hij zijn nieuwe woonst betrad. Verward en onzeker. Maar tegelijk vriendelijk en hoffelijk tegen iedereen, zoals we hem altijd gekend hebben. Vanaf dat moment was het hard wennen. Voor hem, voor haar, voor ons.

Waarom ben ik hier?
Waarom mag ik niet mee naar huis?
Wat heb ik gedaan, waarom zit ik in den bak?
Waar is mama? Wil ze mij niet meer? Is er een ander? Ik denk dat er een ander is. Mama is een mooie vrouw.

We blijven antwoord geven, tien keer, honderd keer. Alsof het de eerste keer is dat hij de vraag stelt. We blijven hem geruststellen. Dat mama hem graag ziet, en hem alleen. Hij verwart elk klein vrouwtje met witte haren met zijn vrouw. Loopt er achteraan. Wil met haar praten. Soms krijgt hij een boze reactie, en verbaast hij zich over mama die ineens met een andere stem praat. Soms valt zijn toenadering wel in goede aarde.
Wanneer zij op een dag op bezoek komt, zit hij hand in hand met een wit vrouwtje dat hij kunnen troosten heeft. Zij schrikt, maar zegt dan moedig dat ze het mooi vindt.

Troosten en steunen. Hij was kampioen troosten en steunen. De rots in de branding, altijd sterk en rustig en gelijkmoedig. Haar held, mijn held. En zij was zijn prinses. Voor haar ging hij door het vuur. Altijd en overal nam hij het voor haar op, ook tegenover ons. Zozeer dat we het soms onredelijk en onrechtvaardig vonden. Maar hij deed het omdat hij haar graag zag.

Dat hij het erg vindt dat hij dat niet meer kan, zorgen voor haar. Dat zegt hij op zijn heldere dagen. Hij zegt wel meer dingen op zijn heldere dagen. Dingen waar we zo triest van worden dat ik er niet in slaag ze hier te herhalen.
Maar nu is er een lichtpuntje. Zij verhuist over enkele weken naar een appartement in het gebouw waar hij woont. Ze komt weer dichterbij.

En nu ruimen we hun leven dus op. Om beurten. Kleine beetjes, want elk voorwerp roept herinneringen op, en dan lukt het niet meer.
Ik haal een boekenrek leeg.

De verovering van het luchtruim, Artis Historia.
Dat was van hem, als kind.
Een boek over architectuur.
Dat was van hem, toen hij ingenieur was.
Een boek over de Himalaya.
Wat hebben we toch mooie dingen gezien samen.

Ze verdwijnt naar de woonkamer. Even later klinkt Frank Sinatra door het hele appartement. Zo luid, alsof hij daar live voor haar staat te zingen. Ik ploeter verder door de boeken.
Na een halfuur crooners loop ik naar de woonkamer. Ze ligt in de comfortabele stoel achterover, met haar ogen gesloten. Ze hoort me binnenkomen, opent haar ogen en glimlacht. Dat ze geweend heeft, en dat het haar deugd gedaan heeft. Dat ze altijd graag dansten samen. Echt, zegt ze, we deden dat tot op het laatst, samen dansen.
Het is waar wat ze zegt. Ik zag hen dansen op ons trouwfeest, twee jaar geleden nog maar.

Straks woont ze weer dichtbij hem. Misschien zet ze op een dag Frank Sinatra op, en dan hoop ik dat ze weer samen dansen.