De Standaard Archieven - Kathleen Vereecken

Kijk ’ns diep in mijn blauwe ogen

(Omdat het me in deze tijd relevant lijkt, haal ik mijn essay van een vijftal jaren geleden nog eens boven water)

Hoe zinvol is het om vijfdeklassers te onderwerpen aan een op tv breed uitgesmeerd experiment rond racisme? Los van de ongetwijfeld goede bedoelingen van de leerkracht levert het behalve verontwaardiging weinig bruikbare resultaten op. Net zo min als het oorspronkelijke Amerikaanse experiment uit de jaren zestig, schrijft Kathleen Vereecken.

Voor alle duidelijkheid: meester Jan Bergs lijkt me een leerkracht die precies uit het goede hout gesneden is. Betrokken, ernstig, veilig en zorgzaam. Bij zo iemand wil een ouder zijn kinderen zien terechtkomen, al zou ik wellicht – net als drie andere ouderparen gedaan hebben – gepast hebben voor deelname van mijn kinderen aan het experiment van het Eén-programma Koppen. Dat experiment bestond in het naspelen van datgene wat de Amerikaanse onderwijzeres Jane Elliot jarenlang deed met haar leerlingen. In die zin was het oude wijn in nieuwe zakken, maar los daarvan roept het initiatief van de programmamakers wel meer vragen op.

Martin Luther King

Het verhaal van Elliot begint in 1968 met de moord op Martin Luther King. Samen met velen was zij diep geschokt door zoveel manifest racisme en besloot toen voor de allereerste keer het blauwe ogen-bruine ogenexperiment uit te voeren bij haar derdeklassers. De bedoeling was kinderen de ogen te openen voor racisme door ze aan den lijve te laten ondervinden hoe erg het is gediscrimineerd te worden wegens een uiterlijk kenmerk. Twee jaar later werd er een film gemaakt over het experiment en barstte de discussie wereldwijd los.

Jane Elliot is en blijft omstreden. Ze kreeg applaus en erkenning aan de ene kant, maar werd vaak verguisd door mensen in haar eigen omgeving. Vooral vanuit pedagogische hoek werd ze meer dan eens zwaar onder vuur genomen. Wat ze deed was onethisch, vonden velen, want de kinderen liepen het risico op emotionele en psychologische schade. Bovendien had ze de kinderen en hun ouders niet vooraf op de hoogte gebracht van de bedoeling van het experiment. Alweer onethisch.

Dat laatste is alvast iets wat men de programmamakers en de leerkracht uit Koppen niet kan aanwrijven: de kinderen wisten precies waarover het zou gaan en ook de ouders werden gebrieft. Maar evengoed zagen we kinderen overlopen van frustratie en in tranen uitbarsten bij al die onrechtvaardigheid. Het was pijnlijk om te zien, het oogde onnodig wreed. Dat zat ook meester Jan dwars, zo bleek achteraf, toen hij te kennen gaf dat hij het moeilijk had gehad om de kinderen dit aan te doen. Maar laten we aannemen dat het Vlaamse experiment, zoals ons ook in interviews verteld wordt, in de best mogelijke omstandigheden verliep met voorzorg en nazorg en veel knuffels om het opgedane leed weer te verzachten.

Blazen en zuchten

En toch faalde het programma op een aantal vlakken. Echte deskundigheid viel in geen velden of wegen te bekennen. Er was geen duiding voorzien door een deskundige. Maar goed, er was Jane Elliot, die commentaar mocht leveren vanaf de zijlijn. Wie gehoopt had op een goed onderbouwde omkadering, op wijsheid van een 82-jarige leerkracht op rust met een koffer vol boeiend ervaringsmateriaal, op diepere inzichten of een constructieve benadering van het racismeprobleem, was eraan voor de moeite. Ze trok grote ogen, blies, zuchtte, schudde het hoofd, en grossierde in commentaren die dreven op de sterke emotie van haar verontwaardiging. Het maakte haar bijna ongeloofwaardig. Niet dat verontwaardiging per definitie onterecht is, niet dat emoties vieze dingen zijn. Ze zijn de brandstof die bewegingen in gang zetten, ze kunnen de aanzet zijn voor grote omwentelingen – ten goede of ten kwade. Maar om op een weloverwogen manier dingen te veranderen, moeten de emoties omgebogen worden tot een moreel besef, tot een gewogen gedachte, tot een idee dat steekhoudt. En daarvoor is ratio nodig.

Waar de programmamakers wellicht op gehoopt hadden – er wordt stevig over gediscussieerd op sociale media en in het echte leven – is in ieder geval gebeurd. Voorstanders van het experiment betogen dat niets zo goed werkt als de schok van de eigen ervaring. Dat échte empathie maar tot ontwikkeling kan komen door de dingen zélf mee te maken. Dat we zo overgevoelig niet moeten doen over de emotionele schade die de kinderen hierbij kunnen oplopen, want hoe moet het zijn voor een kind dat dag na dag, jaar na jaar, en bij uitbreiding zijn leven lang geconfronteerd wordt met racisme en uitsluiting? Dat laatste argument laat zich uiteraard niet zomaar van de tafel vegen.

Blanke baby’s, zwarte baby’s

En toch mag de discussie hierop niet stilvallen. Want we moeten ons durven af te vragen hoe zinvol dit is. Of het waar is dat empathie alleen maar kan groeien door onderdompeling in dezelfde miserie. We moeten de schijnwaarheden die in het programma, ook door Elliot, verkondigd worden onder de loep durven te nemen. Zoals deze: ‘Niemand wordt als racist geboren!’ Maar is dat ooit onomstotelijk aangetoond? Phyllis Katz, een Amerikaanse psychologe van de University of Colorado, deed in ieder geval een poging. Ze onderzocht de reacties van zes maanden oude baby’s op foto’s van mensen van verschillende sekse en ras. De enige duidelijke conclusie was dat de baby’s langer keken naar foto’s van mensen met wie ze minder gemeen hadden. Meisjes keken langer naar mannenfoto’s, jongens keken langer naar vrouwenfoto’s, blanke baby’s keken langer naar foto’s van zwarte mensen en vice versa.

Selectief zwijgen

Katz observeerde hoe ouders de foto’s bekeken en becommentarieerden tegenover hun kinderen: de geslachtsverschillen werden zonder gêne benoemd, over de kleurverschillen werd zedig gezwegen. Want je kinderen daarop wijzen, daarmee geef je de boodschap dat die verschillen ertoe doen. En dat is racisme, vinden goedbedoelende ouders.

Maar precies dat selectieve zwijgen blijkt kinderen in de war te brengen: ze zien de verschillen wel (alle sympathieke vooringenomenheden over kinderen die geen kleuren zien, en die alleen maar andere kinderen zien, ten spijt), maar ze leren dat je over bepaalde verschillen mag spreken en over andere niet. Alsof verschillen zien en erover praten het zaadje van het racisme zou laten ontkiemen.

Academisch onderzoek naar Elliots methode levert in ieder geval weinig concrete resultaten op.

Het experiment werd een paar keer wetenschappelijk overgedaan met studenten, onder andere aan de Georgia University. Een merkwaardig mechanisme kwam op gang: daar waar sommige studenten inderdaad het gevoel kregen dat hun empathie een wake-upcall kreeg, raakten anderen in die mate gefrustreerd over hun onmogelijkheid racistische of anderszins discriminerende gevoelens te onderdrukken, dat ze in de plaats van begrip kwaadheid tegenover de andere groep gingen voelen. Het is het aloude mechanisme dat wel vaker tot heksenjachten geleid heeft in de geschiedenis: de mix van schuldgevoel, machteloosheid en ergernis die zich kanaliseert in het culpabiliseren van de zwakste groep.

Wat heeft dit programma eigenlijk bewezen? Dat we allemaal racisten zijn? Dat we onze kinderen tot racisten opvoeden? Of misschien moeten we wel in een heel andere richting durven te kijken. Misschien toont het eenvoudigweg aan dat kinderen gemakkelijk te manipuleren zijn. Dat ze nu eenmaal graag vertellen wat hun leerkracht of een andere volwassene wil horen, vooral als ze die volwassene als betrouwbaar ervaren. Het blijft gissen.

Instant-empathie

En dan is er nog de premisse van het experiment: de schoktherapie is de beste manier om je gedrag bij te sturen. Op die manier kun je een kind in één dag tijd veranderen, je kunt racisme in één dag tijd uitroeien, luidt een andere schijnwijsheid van Elliot. Was het maar zo simpel. Dat geldt misschien, heel misschien, voor de ‘lichtere’ gevallen. Elliots experiment berust bovendien op een fout begrepen idee van wat empathie moet zijn. Het zou betekenen dat alleen een mishandelde vrouw hulp kan bieden aan een mishandelde vrouw, dat alleen wie zelf een kind verloor weet hoe erg het moet zijn om een kind te verliezen. Er spreekt een bijzonder pessimistische visie op de mensheid uit. Ja, de mens als wolf, hij bestaat. We zien hem elke dag passeren op het journaal.

Maar even vaak, of nog vaker, gaat het er heel anders aan toe. Vaker zien we hoe mensen wel degelijk in staat zijn tot sympathie, compassie en empathie, zonder zélf het slachtoffer van allerlei rampspoed en onrecht geweest te zijn. Kijk naar de massale respons die op gang komt na rampen met veel menselijk leed tot gevolg, naar de reacties op de aardbeving in Nepal, naar de golf van afgrijzen en medeleven bij de verdrinkingsdood van zoveel bootvluchtelingen. En ja, die andere reacties waren er ook, maar laten we de verhoudingen niet uit het oog verliezen: ze waren in de minderheid. Er is één constante, die ook blijkt uit wetenschappelijk onderzoek – zelfs met ratten – naar empathie: vertrouwdheid versterkt empathie. En die vertrouwdheid kan er snel komen. Het leed moet een gezicht krijgen. Dat van een klein zwart meisje in een roze jurk, drijvend in de oceaan, bijvoorbeeld. Veel zinvoller dan dit experiment lijkt het me om te werken aan dat gezicht. Laat scholen begeesterende vertellers uitnodigen, sprekers die aan de hand van hun eigen ervaringen met racisme duidelijk maken hoe diep het er bij hen ingehakt heeft. Wat het met een kind doet. Wat het met een volwassene doet. Wat het met generaties mensen doet. Getuigenissen werken. Verhalen beklijven. Ze zijn een voortdurende oefening in leven, zonder dat we alle klappen per se zélf moeten ondergaan.

Dit essay verscheen in De Standaard op 6 juni 2015

Verder zoeken of loslaten?

Na ruim een maand wordt niet langer gezocht naar Théo Hayez, de achttienjarige Belg die verdween na een avondje stappen in het Australische Byron Bay. Een solidaire mensenmassa was in beweging gekomen. Politie en vrijwilligers sloten de rangen, omringden de ouders die kwamen overvliegen om hun zoon te zoeken met alle steun. Ook een team van de Cel Vermiste Personen reisde naar Australië om mee te werken én om er zich van te vergewissen dat de Australische politie wel degelijk elke steen omgedraaid had. Dat bleek het geval.

Was Théo teruggevonden, levend of dood, dan brak voor zijn familie een periode van herstel of van rouw aan. Ik hou er niet van verdriet op de weegschaal te leggen, maar ik kan me voorstellen dat wat deze mensen meemaken, erger is dan rouw. Het is angst, onzekerheid, verdriet, sprankels hoop die telkens weer bruusk gedoofd worden, waarna de put weer dieper en donkerder wordt.

Ik denk aan een verhaal uit mijn familie dat als kind al een diepe indruk op me maakte. Over mijn 19de-eeuwse voorvader, een Parijse zijdefabrikant, die spoorloos verdween ergens op de Zijderoute. De gedachte dat zijn vrouw en kinderen nooit geweten hebben wat er met hem gebeurd is – van honger of dorst omgekomen, vermoord, een nieuw leven begonnen? – liet me maar niet los.

Jaren later, in mijn journalistenleven, sprak ik met nabestaanden van vermiste mensen. De moeder van de Gentse Vincent Lamouris, eveneens achttien toen hij verdween, zei me dat we beter een zwarte bladzijde konden afdrukken in de krant dan haar woorden. Zwart was hoe ze zich voelde vanbinnen. Omdat er na acht jaar nog altijd geen lichaam gevonden was, omdat ze geen afscheid kon nemen van haar kind. Ook speurder Alain Remue sprak over iets wat erger is dan de dood. En hoe vaak hij ouders al niet had horen zeggen dat ze verlangden naar de dag waarop ze hun kind zouden kunnen begraven. Alles liever dan die genadeloze onzekerheid.

Ik weet niet waarvoor ik moet pleiten. Voor verbeten verder zoeken, misschien tegen beter weten in, of voor loslaten en proberen verder te leven met wat misschien onleefbaar is? Ik wens de ouders van Theo heel hard een antwoord toe, wat dat ook moge zijn. En ik hoop vooral dat ze goed en warm omringd zijn door mensen die hen steunen. Niet alleen vandaag of volgende maand, maar ook over tien jaar, mocht het nodig zijn. Steun en begrip zonder houdbaarheidsdatum.

Het fluisterbestaan aan de zijde van mijnheer pastoor

Priester Pieter, de Mol van vorig jaar, gooit zijn kap over de haag. Hij gaf eerder al te kennen moeite te hebben met ‘de begrenzende regels van de kerk’, maar nu zet hij de stap zelf. En daar is al even een concrete reden voor: hij is verliefd. **Dat celibaat is niet van deze eeuw, vindt Pieter. Maar is het dan ooit wel van een eeuw geweest?** Is het niet eigen aan de mens zich te willen verbinden met een ander, emotioneel en lichamelijk?

Over het waarom van dat gedwongen celibaat doen nogal wat hypotheses de ronde. Feit is dat paus Gregorius VII in 1075 het celibaat oplegde aan priesters en diakens. Pas in de zestiende eeuw zou het als wet ingevoerd zijn, volgens sommigen omdat het seksuele gedrag van geestelijken de spuigaten uitliep en omdat de clerus maar al te graag de erfgelden van ongehuwde priesters wilde innen. De officiële reden was dat een gezinsleven priesters zou afleiden van hun kerntaak.

Er is de theorie. En er is de praktijk. Enkele jaren geleden interviewde ik drie partners van priesters onder de strikte voorwaarde dat ik hun echte identiteit nooit zou verklappen. Het zijn gesprekken waaruit ik veel geleerd heb. Dat het diepe wonden slaat in de levens van de liefdespartners en in die van hun kinderen – ja, ook die zijn er soms. Dat de hele dag door mensen helpen en ’s avonds alleen maar een schemerlamp als gezelschap hebben, onhoudbaar eenzaam is. Dat er wellicht meer priesters mét dan zonder relatie rondlopen.

Misschien wil ik, meer nog dan voor de priesters zelf, een lans breken voor hun vrouwen en mannen. De vrouwen, de ‘pastoorsmeiden’ over wie de volksmond zo graag lacherig besmuikt spreekt. Een benaming die hen onrecht doet, want reduceert tot een instrument in functie van de ander. Zij die een fluisterbestaan leiden als echt of publiek geheim, in het beste geval gedoogd door de gemeenschap. En dan de mannen, die nog onzichtbaarder moeten blijven, vanwege de onverzoenlijkheid in hun bestaan: homoseksualiteit blijft onaanvaardbaar voor Rome. Als we de Franse socioloog Frédéric Martel mogen geloven, zou een ruime meerderheid van de priesters homoseksueel zijn. Geen loze bewering, want Martel baseert zich op een vier jaar durend onderzoek en gesprekken met 1.500 mensen uit alle geledingen van de katholieke kerk. Veel geworstel, veel geheimdoenerij, veel angst en schuldgevoel komt daarbij kijken.

Terwijl de kerk zich zorgen maakt over de drastische afname van het aantal roepingen, is het wachten op de eerste paus die de moed en de nodige realiteitszin heeft om het celibaat in vraag te stellen. Maar dat is, zei een priestersvrouw me, wachten op Godot.

Voor de mens die ze waren en nog altijd zijn

Mijn vader is definitief verdwaald in zijn eigen hoofd. Ik zie het in zijn ogen, die van glas lijken. In de manier waarop hij zijn hoofd draait naar wie het woord voert, en niet begrijpt. In het hoofdschudden en de wanhoop, wanneer hij na lang zoeken naar zijn woorden zegt: ‘Hoe is dit toch kunnen gebeuren?’ Mijn sterke, intelligente vader, rots in de branding voor zijn vrouw en vier dochters, is een schaduw van zichzelf geworden.

Dit is de pijnlijkste fase van het dementeren: bijna niets meer kunnen, bijna niets meer weten, de geest die verder krimpt, maar de mens die het nog steeds beseft. Die ook beseft hoe hij steeds vaker over het hoofd gezien wordt door anderen. En helemaal anders toegesproken wordt dan vroeger. Zoals die keer toen een jonge stagiair hem goedbedoeld ‘Hé, ’t ès woar hé, vent?’ toeriep. ‘Mijnheer Vereecken voor u’, dacht ik. Maar ik zweeg.

Mijn vader woont nu in een woonzorgcentrum, een van de betere. De gangen en kamers ogen fris en er is een binnentuin met bakken waarin kruiden en groenten geteeld worden. Het personeel – in alle tinten huidskleur – is doorgaans zorgzaam en vriendelijk, en ze zijn met genoeg. Wat een luxe.

En toch. Bij het betreden van de ruimte met mensen van wie velen in een stadium van dementie zitten, moet ik altijd iets wegslikken. Niemand praat. Ook bezoekers zitten vaak te zwijgen. Het is natuurlijk vermoeiend om tien keer te moeten uitleggen dat dit geen gevangenis is. Waarom mama niet meer op hetzelfde adres woont. Dat ze wel degelijk nog getrouwd zijn. En toch blijven we het doen. Ik geloof dat het moet. Ik merk het ook aan de andere bewoners. Niet bij hen die al heel ver weggezakt zijn, maar bij wie nog steeds onderweg is. Hoe met respect en aandacht aangesproken worden iets laat oplichten in hun ogen. Hoe ze weer even tot leven lijken te komen.

Af en toe lees ik voor aan mijn vader. Eenvoudige verhalen met humor, die hij even snel weer vergeet als hij ze gehoord heeft. Dat geeft niet. Hij luistert en licht op, grinnikt af en toe. Het heeft zin. Afgelopen week las ik dat de organisaties Iedereen leest en Linc vzw op 15 oktober een studiedag ‘Voorlezen aan ouderen’ houden. Laat dat voorlezen ook en vooral bij dementerende bejaarden gebeuren. We moeten blijven praten. Bereid zijn honderd keer dezelfde vragen te beantwoorden. Uit respect voor de mens die ze waren en nog altijd zijn. Mocht dat niet volstaan om u te overtuigen: denk even vooruit. Denk dat u misschien ook het geluk zult kennen heel oud te worden. Denk aan de doolhof in uw eigen hoofd tegen dan, misschien. En hoe u zou willen aangesproken worden. Wees zacht en geduldig.

Architectuur tegen zuur

Nieuwjaarskaart van de Vlaamse bouwmeester in 2008: 'Verplaatst uit de prullenmand' van Willem Oorebeek — Nieuwjaarskaart van de Vlaamse bouwmeester in 2008: ‘Verplaatst uit de prullenmand’ van Willem Oorebeek

Er komt – terecht – veel reactie op het afschaffen van de Vlaams Bouwmeester door de nieuwe Vlaamse regering.

Vandaag ventileerden de hoofden van de verschillende Vlaamse architectuuropleidingen hun bezorgdheid en ongenoegen. Ook hier luidt de vrees dat kwaliteitsarchitectuur dreigt te verdwijnen.

Advocate Griet Cnudde, die zich eerder toelegde op de klachten van buurtbewoners over de Sinksenfoor en Tomorrowland, schreef een open brief naar de Stad Gent, waarin ze de heraanleg van een nieuwe verkeersas in Gent aanklaagt. ‘Gent zou het stadscentrum moeten afstemmen op de mensen die er effectief willen wonen, op gezinnen met kinderen en de lokale economie. Niet op iedereen die in de rand gaat wonen om een tuin te hebben.’ Ik vroeg me meteen, zonder ironie, af hoe een verstandige – en voorlopig onbestaande – stadsbouwmeester hier tegenaan zou kijken.

Een stadsbouwmeester, maar vooral ook de Vlaams Bouwmeester, is er om buiten de hokjes te denken. Zijn taak gaat veel verder dan gebouwen ontwerpen die mooi en tegelijk functioneel zijn. Er zit visie achter. Het gaat over mensen, over samenleven en verbinden. Dat is geen halfzacht gewauwel, maar nuchtere realiteit.

Filosoof en econoom Philippe Van Parijs vertelde me ooit tijdens een interview dat we meer dan ooit nood hebben aan verdraagzaamheid. Dichter bij elkaar wonen, en zo ziet de toekomst er nu eenmaal uit, betekent voortdurend rekening houden met de ander: erover waken dat we zelf niet al te veel storen of choqueren, maar ons ook niet te snel gestoord of gechoqueerd voelen door wat een ander doet. Hij zag veel heil in ‘zoning’, expliciet verschillende stadsfuncties toekennen aan elke wijk, zodat bewoners duidelijk weten wat ze mogen verwachten. Minder ergernis, minder zuur, meer solidariteit en sociale cohesie: dat is het doel. Of met de woorden van Van Parijs: ‘Dat is ons sociale kapitaal en het is van levensbelang.’ Zijn vrees was deze: dat stedelijke overheden alleen nooit zouden kunnen voorkomen dat rijkere mensen wegtrekken uit de stad, zodra hen iets niet bevalt. Een gezonde sociale mix is noodzakelijk voor een gezonde samenleving. En daarvoor heb je een consequent gevoerd beleid nodig in het hele land. Een sterke federale staat, met andere woorden.

Wat een gouden kans voor de nieuwe federale regering, die we hopelijk binnenkort zullen hebben: de kans om de blunder van de Vlaamse regering goed te maken door een federaal Bouwmeester aan te stellen. Vis al dat talent dat nu wandelen gestuurd wordt op en verdubbel hun vleugelslag. Dat vraagt uiteraard moed, en de bereidheid om verder te denken dan ambtstermijnen. Leve de lefgozer die dat aandurft.

(van 28 juli tot 1 augustus 2014 schrijf ik ‘De mening’ voor De Standaard Avond)

Zou u baby Hitler doden?

Onlangs kreeg ik zijn foto voor het eerst onder ogen: Igor Strelkov, militair leider in Donetsk. Geen doetje, zo blijkt uit alles wat over hem geschreven wordt, want betrokken in oorlogen in Bosnië, Tsjetsjenië, Transnistrië en misschien zelfs Syrië. Kil en berekend en – zacht uitgedrukt – niet malend om een mensenleven meer of minder.

Foto’s van kille doders trekken altijd mijn aandacht. Ik blijf ernaar kijken, gefascineerd door de ogen van het kwaad, in de hoop iets te kunnen doorgronden in die blik. Maar al wat ik zag was een pafferig gezicht met nietszeggende ogen. Het vreemde was dat ik wel meteen een idee had van hoe hij er als kind moet hebben uitgezien: de ontevreden baby is nooit helemaal verdwenen.

En dan de gedachte: stel dat hij elders was opgegroeid, stel dat hij anders was opgevoed, zou hij een ander mens geworden zijn? Want hoezeer de neurologie tegenwoordig het hoge woord voert, we weten lang niet alles over de menselijke psyche. Nature and nurture: ik geloof rotsvast dat ze hand in hand gaan.

Het doet me denken aan een pertinente vraag, een moreel dilemma dat zelfs onderwerp van wetenschappelijk onderzoek werd: zou u baby Hitler doden als u de kans kreeg, wetend wat we vandaag weten, en met de verzekering dat het nooit zou zijn uitgekomen?

Het lijkt verdedigbaar: een kind doden om miljoenen mensenlevens te redden. Er zou – misschien – geen Holocaust geweest zijn. Israël zou nooit opgericht zijn. Er zou geen oorlog in Gaza zijn. Maar gaan we er dan niet aan voorbij dat het Duitsland van de jaren ’30 klaar was voor eender welke sterke man, die misschien dezelfde weg was gegaan als Hitler?

En los daarvan: zou u het kunnen, een kussen op het gezicht drukken van een baby die nog onschuldig is? Het is een vraag die de Britse psycholoog Kevin Dutton, schrijver van De lessen van de psychopaat, aan een heleboel mensen stelde. Zijn conclusie: enkel diegenen met psychopathische persoonlijkheidskenmerken maken de nuchtere berekening en zeggen ‘ja, het is verantwoord’. Meteen legt hij de link met de harde beslissingen die wereldleiders zo vaak moeten nemen: zonder trekken van de psychopaat zouden ze het nooit over hun hart krijgen iemand naar de oorlog te sturen.

Toen ik de vraag voorlegde aan een goede vriendin, zei ze: ‘Niet doden! Ik zou hem knuffelen en veel liefde geven, en hopen dat het goedkomt.’ Meteen wist ik weer waarom ze een goede vriendin is. In de ogen van sommigen onmogelijk naïef, zonder twijfel. En wereldleiders zullen we nooit worden. Lach maar. We zijn het soort mensen die de wereld hopen te redden met knuffels en liefde. Noem ons preventiewerkers. Het helpt alleen als je er op tijd mee begint: in de wieg.

(van 28 juli tot 1 augustus 2014 schrijf ik ‘De mening’ voor De Standaard Avond)

Veilige schijnwereld

Het is vaak een verscheurend dilemma voor de mens in kwestie, maar ook voor de naaste familieleden: wanneer is het geoorloofd iemand te laten opnemen in een psychiatrisch ziekenhuis?

Soms lijkt het de enige uitweg, omdat de druk voor het thuisfront ondraaglijk geworden is. Omdat de voortdurende angst dat iemand ‘zichzelf iets zal aandoen’ elke andere gedachte platslaat, omdat de angst en de zorgen het leven hebben overgenomen, waardoor een normaal bestaan een luxe lijkt die alleen voor anderen is weggelegd. De energie stroomt bij beekjes weg, en om de knoop door te hakken richten we de blik op wie het beter lijkt te weten: dokter, psycholoog, psychiater.

En dan is het zover: de gekwelde komt in een parallelle wereld terecht. Steriel en vreemd, en daardoor beangstigend. Duidelijk en afgeschermd van de werkelijke wereld, en daardoor veilig. De familie balanceert tussen opluchting om de weergekeerde rust en schuldgevoel. ‘Maar toch, echt, we konden niet anders. Het is waar, hé? We hebben er goed aan gedaan, ik weet het zeker.’

De duur van een opname in een psychiatrische kliniek ligt lager dan tien jaar geleden, maar is nog steeds te lang, schrijft deze krant vandaag. Dat is kwalijk. Toegegeven: soms is een tijdelijke opname nuttig en zelfs noodzakelijk. Maar een te lang verblijf kan een mens veranderen van iemand met psychische problemen in een psychiatrisch patiënt: door de gangen sloffen, glazige blik in de ogen. Deskundigen noemen dit het ‘hospitalisatiesyndroom’: het emotionele leven zwakt af, sociale contacten verwateren, de aanvaarding gaat over in apathie, de eigenheid verdwijnt in een systeem van geforceerde verzorging. Wanneer ook de familieleden, die in de loop van de jaren tegen wil en dank ervaringsdeskundige geworden zijn, buitengesloten worden – en dat gebeurt soms – dan wringt het.

Wie lang in een psychiatrisch ziekenhuis verblijft, dreigt zich te nestelen in het comfort van een schijnwereld. Het hier en nu is veilig, het straks en elders wordt gaandeweg bedreigender. De kans op herintegratie in de samenleving en een job worden kleiner naarmate het verblijf langer duurt.

Hoe vroeger iemand naar huis kan, des te beter dat in principe is. Maar laat dit duidelijk zijn: het kan alleen als de patiënt en zijn familie de nodige ondersteuning en begeleiding krijgen. Misschien kan intensieve thuisbegeleiding worden ingebed in een overgangsperiode naar het ‘normale’ leven. Maar laat vooral ook de mantelzorgers niet in de kou staan: hun veerkracht is vaak al jarenlang zwaar op de proef gesteld. Zij hebben recht op hulp en ondersteuning. Financieel, inhoudelijk en emotioneel.

Geluk belangrijk vinden toon je niet door wc-spreuken en andere wijsheden te verspreiden, maar door elke kans te grijpen om – ook al is het moeilijk – concrete stappen te zetten in de richting van een gelukkigere samenleving.

(van 28 juli tot 1 augustus 2014 schrijf ik ‘De mening’ voor De Standaard Avond)

Generatie zus of zo

Kathleen Vereecken is schrijfster en journaliste. Ze is gastcolumniste in de paasvakantie op maandag.

Onlangs was het weer zover: een jonge werkloze man schreeuwde zijn woede en frustratie over de babyboomers uit en kon rekenen op bijval op sociale netwerksites. Niet het potverteren was ditmaal de reden van de woede, wel de recente onderzoeken die ‘Generatie Y’ afschilderden als bang, braaf en lui. En, niet te vergeten, hun ouders die deze generatie hadden opgevoed met de illusie dat the sky the limit is.

Zo, dacht ik, terwijl ik geërgerd op mijn achterste poten ging staan. Ik dacht het voorzichtig, want dat van die sky heb ik ook altijd een leugen gevonden. Maar toch. Wij hebben onze kinderen in hun ongeluk gestort door hen te zeggen dat we in hen geloven? Rotzakken die we zijn!

De ergernis smolt even snel weg als ze gekomen was. Gedeeltelijk toch. Niet omdat ik vond dat onbezonnen kwaadheid eigenlijk wel bij de jeugd past. Dat doet denken aan de misplaatste mildheid waarmee men oude vrouwen hun stoute bek vergeeft. Je bent nu eenmaal oud en stout, jong en wild, maar ook wel aandoenlijk. Het is een mildheid die diskwalificeert. Ik zal dus niet mild zijn. Maar ik wil wel graag een oefening in empathie doen. Het mag paradoxaal klinken, maar een blik op mijn eigen geschiedenis helpt daarbij.

Ik studeerde af in 1983, het was crisis. Economen beweerden, net als vandaag, dat het ergste stilaan voorbij was. Alleen merkten we daar nog niet veel van.

Onze ouders hadden de oorlog meegemaakt, waren doordrongen van het belang van een vaste job. Daar hoorde bescheidenheid bij. Grote dromen werden met de glimlach aangehoord, om daarna opgesloten te worden in een ver luchtkasteel. Tijdens onze hogere studies zei een docent onomwonden: ‘Jullie weten toch waarvoor jullie studeren? Om straks in de rij te staan aan het stempellokaal.’

De cynicus had gelijk. Ik had al niet veel verwacht van het beroepsleven. De realiteit was nog minder. Werkloos zijn, eindeloos solliciteren, afwijzing na afwijzing incasseren. Het doet wat met het zelfbeeld van een mens. En dan die innerlijke tweestrijd. Zin hebben om het uit te schreeuwen: ‘Geef mij dan toch een kans! Zien jullie dan niet dat ik écht wel iets in mijn mars heb?’ Al doende je eigen woorden steeds minder geloven. Want wie werkloos is, wordt na verloop van tijd overvallen door een gevoel van totale overbodigheid. Het is een gevoel dat ik vandaag nog pijnlijk accuraat kan oproepen. Het veroorzaakte beurtelings wanhoop, gelatenheid en woede. Want als het dan toch één doffe ellende was op de arbeidsmarkt, waarom hadden we dan niet evengoed onze grote droom kunnen najagen en datgene studeren wat ons in vuur en vlam zette?

Ik vond werk in het bedrijfsleven. Maar ik was een middelmatige bediende, met evenveel krullen in mijn hoofd als erop. Na tien jaar goedbetaalde verveling waagde ik de sprong naar een onzeker, maar vervullend bestaan als schrijfster en freelance journalist. Een oude, grote droom. Vanuit een naïef vertrouwen dat het me wel zou lukken. De onzekere twintiger die ik ooit was, zou zich de ogen uitwrijven als ze me nu zag. Daar dacht ik aan toen ik mijn eigen kinderen opvoedde met de gedachte dat je soms moet durven te springen. Dat je hard kunt vallen. Maar als je de juiste wind weet te vangen, dan vlieg je. Ik besef nu hoe naïef dat klinkt in deze tijd. Hoe naïef het ook had geklonken in de jaren 80.

Het geloof dat ik alles kon worden wat ik maar wilde, had ik nooit. Ik weet niet of dat te verkiezen valt boven het andere. Ik weet wel dit: dat elke generatie opnieuw haar best doet om haar kinderen een mooie start te geven in het leven. Dat elke generatie met de beste bedoelingen inschattingsfouten maakt. En dat ook elke volgende generatie dat zal doen.

Verder heb ik het niet zo begrepen op dat generatiedenken. Wat zeg ik? Ik verfoei het. Mooi zo dat jongeren zich verzetten tegen onderzoeken die hen stigmatiseren en reduceren. Haal hen uit dat hok, en snel. Maar laat ze dan ook andere generaties niet in een hok duwen. Het is niet constructief. We hebben elkaar nodig. Het is tijd om te beseffen dat we misschien meer gemeen hebben dan polariserend onderzoek ons wil laten geloven.

(verschenen in De Standaard van 14 april 2014)

Klikspaan, boterspaan

De fiscale verklikkers rukken op, en dat was vorig jaar ook al het geval. Rechtvaardigheidsgevoel of platte afgunst? In ieder geval: dit is het stuk dat ik er toen over schreef voor De Standaard.

‘Jú-húf, hij heeft mijn bal afgepakt!’ Een kleuter komt er nog mee weg: die mag vrijuit klikspaan spelen, zonder neergebliksemd te worden door de anderen. Nog heel even toch.

‘Klikspaan, boterspaan / mag niet door mijn straatje gaan / hondje zal je bijten / katje zal je krabben / haantje zal je pikken / dat komt door al dat klikken.’ Het was een liedje dat vroeger steevast gezongen werd in elke klas. Klikken was lelijk, vals, gemeen. Maar ongehoorzaam zijn was dat ook.

Een kind leert al heel vroeg het lastige spanningsveld tussen rechtvaardigheid en – vaak aan omerta grenzende – loyaliteit kennen. Toch maar niet vertellen dat je een mep kreeg kan te verkiezen zijn boven klikken, want misschien krijg je er vroeg of laat wel een mep bovenop. En algemene hoon om het helemaal af te maken.

Toen een rechtenstudente enkele jaren geleden tijdens een examen zag hoe een studiegenoot zich alle antwoorden op de examenvragen liet doorsturen via zijn gsm, meldde ze dat meteen aan de prof. De jongen werd prompt geschorst door de fraudecommissie en hield op Facebook een woedende tirade over verraad, waarin hij haar een ‘vuile rat’ noemde. Het leverde hem op slag een paar honderd supporters op. Maar het meisje verdedigde zich door te zeggen dat iemand die flagrant vals speelt eigenlijk verraad pleegt tegenover zijn eerlijke en hardwerkende medestudenten. Verraad? Geen sprake van. Het was haar rechtvaardigheidsgevoel dat haar dreef.

Dikke auto

Het woord rechtvaardigheidsgevoel viel ook gisteren, toen bekend werd dat het aantal meldingen van mogelijke fraude aan de fiscus in één jaar tijd met 70 procent gestegen is: 1.221 tegenover 724 in 2011. Het woord ‘recordaantal’ werd van stal gehaald, wat meteen het onbehaaglijke gevoel opriep dat we in een land van verklikkers leven. Francis Adyns, woordvoerder van de Federale Overheidsdienst Financiën, benadrukte in de Gazet van Antwerpen en Het Belang van Limburg dat er nochtans geen formulier of vaste kliklijn is voor dit soort meldingen, maar ‘door de aandacht die er in de media is voor zwart geld, weet de burger ons beter te vinden’.

De meldingen gingen vrijwel altijd over bekenden van de verklikker: een buur die ineens een dikke auto op de oprit heeft staan, een collega die out of the blue een dure veranda neerpoot, een ex die verdacht goed in de slappe was lijkt te zitten. In één op de drie gevallen gebeurde de melding anoniem. Maar is een nobele drang naar rechtvaardigheid wel de hoofddrijfveer? Ruikt de hele zaak niet een beetje naar afgunst, een uit de hand gelopen vorm van roddel zelfs?

Volgens professor Norbert Vanbeselaere van het Centrum voor Sociale en Culturele Psychologie van de KU Leuven heeft de mens van nature graag zicht op zijn eigen functioneren. Een zicht dat duidelijker wordt wanneer we onszelf vergelijken met anderen. ‘De schatrijke industrieel die met een peperdure wagen rijdt, deert ons niet echt. Dat is geen vergelijkingsmateriaal. We gaan systematisch op zoek naar mensen die in onze eigen categorie thuishoren: buren, collega’s, familieleden. En wanneer die zich opvallend meer kunnen veroorloven dan wijzelf, gaan we ons daar vragen bij stellen. De meerderheid van de mensen voelt niet de behoefte om dat meteen te gaan melden aan de fiscus. Want laten we wel wezen: er mag dan sprake zijn van een stijging van 70 procent, in absolute aantallen is dit nog steeds een bijzonder kleine groep. Ik beschouw het als een eerder marginaal fenomeen.’

Marginaal of niet, de stijging is een feit, en het zou best kunnen dat de trend zich nog even doorzet: in de eerste drie maanden van 2013 ontving de fiscus al 479 meldingen.

Tijdsgeest

Vanbeselaere erkent dat de tijdsgeest wellicht een rol speelt. ‘Het tijdsbeeld dat we nu zien, is vrij bedreigend: de begrotingscontroles volgen elkaar op, en keer op keer horen we dat er nog meer gesnoeid en bespaard zal moeten worden. Het zijn bijzonder verontrustende berichten, waardoor de verwondering over bepaalde materiële tekenen van rijkdom in onze eigen omgeving nog sterker wordt.’

‘Dat een kleine groep mensen besluit te gaan klikken, heeft volgens mij niet zozeer met een rechtvaardigheidsgevoel te maken. Dat is de verklaring die men er achteraf aan geeft, een manier om het klikken te legitimeren. Ik denk dat we het meer moeten zoeken in een algehele frustratie over de economische depressie waarin we leven, gevoed door berichten die ons vertellen dat het binnenkort nog veel slechter zal gaan. Tegelijkertijd hebben we te vaak gezien hoe grote vermogens aan alles lijken te ontsnappen. En daar hebben we geen vat op. Dat geeft brandstof aan allerlei negatief gedrag, waarvan het klikken maar één uitingsvorm is. Diezelfde mensen zullen misschien ook minder bereid zijn collega’s uit de nood te helpen, om maar iets te noemen. Ik hoop dat het tij snel keert, want voor de goede sfeer in een samenleving is dit een spijtige zaak.’

Herman Dams

Eerder al liet Jos Vander Velpen, advocaat en voorzitter van de Liga voor Mensenrechten, zich bezorgd uit over de oproep van de Antwerpse procureur Dams om tips door te geven over jongeren die met een luxewagen rijden. Dergelijke oproepen halen het slechte in de mens naar boven, stelde hij in een opiniestuk, omdat veel tips gebaseerd zijn op na-ijver, jaloezie of persoonlijke vetes. Het resultaat is ‘een samenleving waarin onderling wantrouwen gaat triomferen en waarin elke burger een potentiële verdachte is’.

Het is geen alleenstaand voorbeeld. Vlaams Belang probeerde al meer dan eens een kliklijn te installeren tegen ‘illegaliteit’, er werd een kliklijn voorzien voor cafébazen die rokers gedoogden en Casa had een tijdlang een kliklijn waarop medewerkers konden doorgeven welke collega’s hun werk niet naar behoren deden. Het resultaat? Het akelige gevoel dat geruchten belangrijker worden dan waarheid, dat achterbaksheid te verkiezen is boven de directe confrontatie.

Misschien is het een combinatie van afgunst en machteloosheid die mensen ertoe aanzet bekenden aan de galg te praten. Net zoals jaloerse geliefden hun ontrouwe partner of diens nieuwe geliefde soms verklikten aan de bezetter in de Tweede Wereldoorlog. Net zoals kinderen die het onderspit dreigen te delven naast een brutaal, succesvol klasgenootje.

Met klokkenluiders, die soms sneller dan kleine klikspanen ‘verraders’ genoemd worden, hebben de fiscusmelders in elk geval niet veel van doen: zelf blijven de fiscusmelders veilig buiten schot, terwijl de klokkenluiders niet zelden hun carrière, reputatie en sociale leven op het spel zetten. Verregaande burgerzin en een sterk moreel besef spelen hier juist wel een rol. C. Fred Alford, professor politieke filosofie aan de universiteit van Maryland, schreef in zijn boek Whistleblowers. Broken lives and organizational power dat klokkenluiders gedreven worden door ‘een gemoraliseerd narcisme’. Dat klinkt hard, maar slaat op een onvermogen om in stilte verder te leven met misstanden die botsen met de eigen sterke waarden en normen. Jaloezie en afgunst zijn niet meteen aan de orde. Hun brandstof is morele verontwaardiging.

(verschenen in De Standaard op 3 april 2013)

‘Ik ben blij dat ik altijd naïef ben gebleven’

De burgemeester van Leuven-Centraal gaat met pensioen. En dat valt op, want Guido Verschueren is ‘gene gewone’. In een maatschappij die almaar repressiever wordt, blijft hij de nadruk leggen op een humane behandeling van gedetineerden. Niet uit koppigheid, maar uit oprechte overtuiging. ‘Mensen beter willen maken is te ambitieus. Ze straks kunnen vrijlaten zonder wrok, is al heel wat.’

Het moet gezegd: het onthaal in de gevangenis van Leuven-Centraal is bepaald vriendelijk en hoffelijk. Maar de controle is er strenger dan op een luchthaven. Een beetje lastig misschien voor de gewone bezoeker – zelfs de beha moet even uit – maar vooral geruststellend.

Guido Verschueren is een energieke man, die meer wervelt en stuift dan stapt, het ene telefoontje na het andere krijgt en om de haverklap aangeklampt wordt. Hij is al 34 jaar lang directeur – eerst adjunct en vanaf 1996 inrichtingshoofd, al ziet hij zichzelf liever als een burgemeester van een gemeente met 600 inwoners: 350 gedetineerden en 250 werknemers. Wanneer we door de gevangenis lopen – eindeloos deuren openen en op slot doen, telkens weer hetzelfde ritueel van het zoeken naar de juiste sleutel in de gigantische sleutelbos – schudt hij personeel en gedetineerden inderdaad op gemoedelijke burgemeesterswijze de hand.

Het heeft hem een beetje verrast, die grote belangstelling voor zijn pensionering. Er verschijnt omstreeks deze tijd zelfs een boek over zijn loopbaan. ‘Ik doe nochtans niets anders dan wat ik dertig jaar geleden ook al deed. Ik ben altijd consequent mijn visie blijven volgen. Maar de maatschappij is veranderd, dus val ik op.’

Hij behoort tot een uitstervend ras, zegt hij: de directeurs die met hun gezin in de gevangenis woonden. ‘Het was nochtans gemakkelijk, zo ’s avonds eens snel binnenspringen om te horen of alles in orde is, een praatje maken met de portier. Ik heb nooit het gevoel gehad dat ik aan privacy heb moeten inboeten. Ook mijn vrouw en kinderen zagen er geen graten in. Gedetineerden waren vertrouwd. Een van hen is zelfs mijn hovenier.’

Nu hij met pensioen gaat, zal zijn huis kantoorruimte aan justitiële diensten bieden. En hijzelf gaat elders wonen.

Gijzeling

Hij heeft street credibility, deze directeur. Dat het ‘gene gewone’ is, klinkt het in de wandelgangen. Dat heeft deels te maken met zijn open en respectvolle houding tegenover iedereen die hier verblijft. Hij steekt een stapeltje briefjes de hoogte in: allemaal verzoeken van gedetineerden om een persoonlijk gesprek. ‘Vaak durven ze aan mij meer vertellen dan aan de sociale dienst. Het komt niet in hun dossier, hé. Maar wat ze ook op hun kerfstok hebben, het blijven mensen voor mij. Ze zijn al veroordeeld door de rechtbank, ik hoef ze niet nog een keer te veroordelen. Ze vragen me soms om advies, of doen een beroep op mij wanneer ze problemen hebben met bepaalde diensten. Waar ik kan, probeer ik een brug te slaan, standpunten te nuanceren, te verzachten soms. Na verloop van tijd groeit hun vertrouwen en worden de gesprekken vaak een stuk persoonlijker. En dan hoor ik soms schrijnende verhalen over hun eigen leven, al van in hun kindertijd. Voor alle duidelijkheid: daarmee minimaliseer ik geenszins de zware misdaden die sommigen op hun geweten hebben.’

Maar ook het verhaal van zijn gijzeling in 1984 speelt een rol in het respect van de gedetineerden. Samen met een collega-directeur werd hij urenlang onder schot gehouden, het pistool tegen zijn hoofd aangedrukt. Maar zijn kalmte verloor hij nooit. De dag daarop ging hij gewoon weer werken. ‘Ik ben op geen enkel moment in doodsangst geweest. Ik wist dat de gijzelnemer het niet op mij persoonlijk gemunt had. Hij gebruikte mij als schild. Gelukkig wist mijn vrouw van niets die dag. Mijn moeder wel, die volgde het nieuws op de voet. En ze was ongerust, omdat ze wist dat urenlang stilstaan zeer moeilijk is voor mij. Ik ben nogal ongedurig, ik moet bewegen. De kinderen waren nog heel klein. Op een bepaald moment kwam de aalmoezenier me geruststellen: ze waren in goede handen bij het crèchepersoneel. De man die me onder schot hield, toonde zich geïnteresseerd, stelde vragen. We hebben toen een tijdlang over mijn kinderen gepraat. Zie je, de stemming was veeleer gemoedelijk dan vijandig. Misschien heeft dat het mij gemakkelijker gemaakt om er mentaal niet onderdoor te gaan. Op een bepaald moment is de Groep Diane (het Speciale Interventie Eskadron, red.) binnengevallen. Ik voelde meteen de greep van mijn gijzelnemer verslappen. Hij had een kogel in het hoofd gekregen. De andere werd overmeesterd.’

Verschueren spoelde zijn jasje schoon, nam een bad, trok verse kleren aan, kreeg een verpleger bij zich die naar hem wilde luisteren. Maar veel had hij niet te vertellen. ‘Ik ben achteraf met de gijzelnemer die het overleefd heeft gaan praten. Hij heeft zich uitgebreid geëxcuseerd, en daarmee was het incident voor mij gesloten. Die man heeft later zelfmoord gepleegd. Sommige mensen vonden het onbegrijpelijk dat ik de week na de gijzeling naar de herdenkingsdienst van mijn gijzelnemer ging, maar voor mij was dat een manier om het af te sluiten. “Hij zal zijn klop nog wel krijgen,” zeiden ze. Maar de klop kwam er nooit. Ik heb altijd beseft dat ik niet in Club Med werk, dat helpt. Maar noem mij geen held. Dat ben ik niet. Ik ben gewoon behept met een zekere naïviteit, een geloof dat het wel goed komt. Daar heb ik geen verdienste aan. Het is mijn aard.’

De gouden jaren tachtig

Begin jaren tachtig zorgde Guido Verschueren met zijn toenmalige collega Johan Vercruysse – ‘mijn penitentiaire leermeester’ – voor een kleine revolutie in het gevangenisregime. De gedetineerden hoefden niet langer in hun cel opgesloten te blijven, maar mochten vanaf dat moment – binnen bepaalde grenzen – vrij rondlopen in het gebouw. Er kwam Jail-TV, een eigen televisiekanaal, er werden theater- en muziekgroepen opgericht, er kwamen ontspanningsavonden, culturele activiteiten en zoveel meer. Dat hij in Leuven-Centraal de kans gekregen heeft om zijn visie op mens en maatschappij vorm te geven, maakt hem blij. Met een warme heimwee praat hij over ‘de gouden jaren tachtig’, toen een humane behandeling van gevangenen nog vanzelfsprekend leek.

‘De gevangene als mens stond centraal. Johan en ik zijn mee op die trein gesprongen. Onze baas dekte ons in. Hij had vertrouwen en liet ons begaan. Luxe, hé? (lacht) We hadden niet de ambitie om mensen beter te maken. Laten we eerlijk zijn: dat is te hoog gegrepen. Maar we wilden ze later wel kunnen vrijlaten zonder al te veel wrok. Een humaan gevangenisklimaat kan de kans op rancune tegen de maatschappij aanzienlijk verkleinen. En daar heeft iedereen baat bij.’

Michelle Martin

Wanneer hij het heeft over de evolutie van het maatschappelijke klimaat inzake criminaliteit, bewolkt de lucht. ‘Ik mis de grote openheid van toen. De publieke opinie is zoveel strenger geworden. Zoveel repressiever. Oog om oog, tand om tand. Terwijl ik geloof dat het beschavingsniveau van een maatschappij afgelezen kan worden aan de manier waarop ze met haar daders omgaat. Ik begreep bijvoorbeeld niets van alle heisa rond de vrijlating van Michelle Martin. We leven toch in een rechtsstaat, dacht ik? Ik ken haar dossier niet, maar als ik zie hoe grondig en gewetensvol de strafuitvoeringsrechtbank bij ons tewerk gaat, hoe risico’s en mogelijke problemen gewikt en gewogen worden, dan kan ik niet anders dan het volste vertrouwen hebben in hun oordeel. Dat is echt geen nattevingerwerk. En er zullen altijd mensen zijn die in de gevangenis moeten blijven. Niet omwille van de feiten, maar omwille van de risico’s. Dat je bij een gevangenisstraf van 30 jaar vrijkomt na 10 jaar is trouwens een hardnekkige mythe. Dat kán, maar dat is niet per definitie het geval. Wij hebben hier iemand die al meer dan 40 jaar zit. Veel mensen zitten erg lang vast, maar de samenleving vergeet dat graag.’

Moord en doodslag

En dan gaat het over de aard van de misdaad. Over de populatie van Leuven-Centraal, waarvan het gros meer op zijn strafblad heeft staan dan kruimeldiefstallen en bloedneuzen. De daders van levensdelicten – moord en doodslag – zijn hier ruim vertegenwoordigd. ‘Moord is natuurlijk erg. In de ogen van de maatschappij is dat het ergste wat je kunt doen: iemands leven ontnemen. Toch is de kans op herval bij moordenaars kleiner dan bij overvallers. Want denkt men nu werkelijk dat iemand die hier voor moord zit op om het even welk moment aan het moorden zal slaan? De koele killer bestaat, jazeker. Maar het is een minderheid. Ik heb uit mijn contacten met moordenaars geleerd dat het verwerken van hun daad meestal bijzonder moeilijk is. Hun geweten is niet defect, ze hebben schuldbesef. Leren leven met wat ze gedaan hebben, is voor hen de grootste straf. En bijna allemaal zeggen ze: ik achtte er mezelf niet toe in staat.’

We komen in de ruimte voor familiaal bezoek, een stukje gevangenis waar Verschueren bijzonder trots op is: een grote, huiselijk ingerichte woonkamer met zit- en eethoek, kaders aan de muur, een tv en een speelhoekje voor de kinderen. ‘Het is een ruimte die vroeger bewoond werd door de hoofdbewaarder. Toen die vertrok, heb ik meteen besloten hier een plek te creëren waar gezinnen weer even een gezin kunnen zijn.’ Door het raam zien we de ‘leeuwenkooien’, waar de gevangenen die in afzondering worden gehouden gelucht worden.

‘Ik geef weleens lezingen en vrijwel altijd duikt die ene vraag op: “Ja maar, zijn jullie gevangenen nog wel voldoende gestraft?” Alsof ergens geschreven staat dat je gevangenen op water en brood moet zetten, of ze moet koeioneren zoveel je kan. Maar neen! Een gevangenisstraf is in essentie niets meer dan vrijheidsberoving. En alles wat daarmee verzoenbaar is, blijft mogelijk. Dus proberen we hierbinnen het leven van buiten zo goed mogelijk na te bootsen. Overdag werken de mensen hier of volgen ze een opleiding, ’s avonds wordt er tv gekeken of nemen ze deel aan het verenigingsleven, aan sport, aan cultuur. We geven zin aan hun detentie om hen zo goed mogelijk voor te bereiden op een terugkeer in de maatschappij. En we betrekken hen bij de organisatie, we geven hen verantwoordelijkheid. Ik durf te zeggen dat ik evenveel vertrouwen heb in sommige gedetineerden als in mijn personeel.’

Naïef en onbevangen

De bezoekersruimte doet een beetje aan als een schoolrefter in feeststemming. Er hangen versieringen aan muren en plafond. Ghislain en Jean maken er de dienst uit. Ghislain geeft met enige trots een rondleiding in het driehoekige keukentje, vertelt over de hapjes en drankjes die geserveerd worden, biedt ons meteen ook iets te drinken aan, en benadrukt hoe belangrijk hij het vindt dat de bezoekers een beetje op hun gemak gesteld worden. Jean vult aan en stemt in.

‘Zij zijn bewoners, hé’, licht de burgemeester met een knik en een glimlach toe. Bewoners die het nodige vertrouwen genieten, zo blijkt. Omdat ze hun werk met zorg en overgave doen, en door medegevangenen niet te paaien zijn voor hand- en spandiensten. ‘Ze weten dat ze het zelfs niet moeten proberen bij ons’, klinkt het eensgezind. De twee zijn ook actief in de roefelzaal, waar er altijd wel iets voor bezoekende kinderen te beleven valt, van voorleesuurtjes tot sinterklaasfeesten.

De rondleiding gaat verder. Langs de ruimtes voor ‘ongestoord bezoek’, ingericht als een hotelkamer, naar het hart van de eigenlijke gevangenis. We staan in een soort vuurtorenkamertje, waar alle gevangenisgangen op uitkomen. Nu hangen nog overal mannen rond, maar straks is het etenstijd en dan gaat iedereen even de cel in. Een rustmoment.

Frank, een man met opvallende rode schoenen, neemt me mee naar de bibliotheek. Hij is de taalraadsman van Guido Verschueren, literatuurkenner en bezieler van de culturele avonden, die – of het nu over Kafka gaat, of over het werk van sprekers als Rudi Vranckx of Christophe Deborsu – telkens weer een vaste schare gretige bezoekers trekken. Er wordt volop getimmerd en verbouwd. De bibliotheek groeit.

‘Ik ben blij dat ik altijd mijn naïviteit bewaard heb,’ zegt Guido Verschueren wanneer we afscheid nemen. ‘Je moet gedoseerd naïef zijn, onbevangen. Toelaten dat er dingen gebeuren. Als je alles eindeloos afweegt en beredeneert, dan knijp je iets dood nog voor het geboren is. Natuurlijk weet ik dat sommigen misbruik gemaakt hebben van mijn goedheid. Dat is ingecalculeerd. Ik zou het erger vinden als ik mensen tekort zou gedaan hebben.’

(verschenen in De Standaard op 19 oktober 2013)