Veilige schijnwereld

Het is vaak een verscheurend dilemma voor de mens in kwestie, maar ook voor de naaste familieleden: wanneer is het geoorloofd iemand te laten opnemen in een psychiatrisch ziekenhuis?

alone-black-and-white-girl-photography-favim-com-319389Soms lijkt het de enige uitweg, omdat de druk voor het thuisfront ondraaglijk geworden is. Omdat de voortdurende angst dat iemand ‘zichzelf iets zal aandoen’ elke andere gedachte platslaat, omdat de angst en de zorgen het leven hebben overgenomen, waardoor een normaal bestaan een luxe lijkt die alleen voor anderen is weggelegd. De energie stroomt bij beekjes weg, en om de knoop door te hakken richten we de blik op wie het beter lijkt te weten: dokter, psycholoog, psychiater.

En dan is het zover: de gekwelde komt in een parallelle wereld terecht. Steriel en vreemd, en daardoor beangstigend. Duidelijk en afgeschermd van de werkelijke wereld, en daardoor veilig. De familie balanceert tussen opluchting om de weergekeerde rust en schuldgevoel. ‘Maar toch, echt, we konden niet anders. Het is waar, hé? We hebben er goed aan gedaan, ik weet het zeker.’

De duur van een opname in een psychiatrische kliniek ligt lager dan tien jaar geleden, maar is nog steeds te lang, schrijft deze krant vandaag. Dat is kwalijk. Toegegeven: soms is een tijdelijke opname nuttig en zelfs noodzakelijk. Maar een te lang verblijf kan een mens veranderen van iemand met psychische problemen in een psychiatrisch patiënt: door de gangen sloffen, glazige blik in de ogen. Deskundigen noemen dit het ‘hospitalisatiesyndroom’: het emotionele leven zwakt af, sociale contacten verwateren, de aanvaarding gaat over in apathie, de eigenheid verdwijnt in een systeem van geforceerde verzorging. Wanneer ook de familieleden, die in de loop van de jaren tegen wil en dank ervaringsdeskundige geworden zijn, buitengesloten worden – en dat gebeurt soms – dan wringt het.

Wie lang in een psychiatrisch ziekenhuis verblijft, dreigt zich te nestelen in het comfort van een schijnwereld. Het hier en nu is veilig, het straks en elders wordt gaandeweg bedreigender. De kans op herintegratie in de samenleving en een job worden kleiner naarmate het verblijf langer duurt.

Hoe vroeger iemand naar huis kan, des te beter dat in principe is. Maar laat dit duidelijk zijn: het kan alleen als de patiënt en zijn familie de nodige ondersteuning en begeleiding krijgen. Misschien kan intensieve thuisbegeleiding worden ingebed in een overgangsperiode naar het ‘normale’ leven. Maar laat vooral ook de mantelzorgers niet in de kou staan: hun veerkracht is vaak al jarenlang zwaar op de proef gesteld. Zij hebben recht op hulp en ondersteuning. Financieel, inhoudelijk en emotioneel.

Geluk belangrijk vinden toon je niet door wc-spreuken en andere wijsheden te verspreiden, maar door elke kans te grijpen om – ook al is het moeilijk – concrete stappen te zetten in de richting van een gelukkigere samenleving.

(van 28 juli tot 1 augustus 2014 schrijf ik ‘De mening’ voor De Standaard Avond)

Sven Gatz, we hebben vertrouwen in u

Het is een traditie, folklore bijna, hoe de culturele sector steigert zodra de naam van de Vlaamse minister voor Cultuur bekend is.
Naamgrapjes, een instant kruisverhoor (hoe lang is het geleden dat u een toneelstuk gezien hebt? hoe heet de laatste roman die u las? kunt u voor de vuist weg vijf belangrijke hedendaagse schilders van bij ons opsommen?). Het is altijd een beetje spitsroeden lopen voor mevrouw of meneer de minister. Het gaat van monkelen, over dedain tot ergernis.

Maar het moet gezegd: de indruk leeft dat Cultuur als een ministerpost light wordt beschouwd. En ook dit moet gezegd: soms woog de minister in kwestie ook te licht voor de post. Daar wordt niet mee gelachen. Of juist wel, heel hard. Herinner u de jarenlange hoon die de arme Bert Anciaux te beurt viel toen hij het per abuis over De nachten van Gerard Reve had.

sven-gatzWat een verademing was het om te merken hoe cultureel Vlaanderen reageerde op de aanstelling van Sven Gatz als Vlaams minister voor Cultuur, Media en Jeugd. Het was van Patrick Dewael geleden dat er zo’n welwillende wind door de gelederen waaide. In het slechtste geval was er sprake van milde onverschilligheid, in het beste geval werd de aanstelling ronduit toegejuicht. Een ketje op Cultuur: het klinkt alleszins sympathiek.

Het hing nochtans aan een zijden draadje. Het had Noël Slangen kunnen zijn, evenzeer een interessante keuze, want hij is de man die ooit schreef dat cultuur als vanzelfsprekend in iedere vezel van ons leven aanwezig zou moeten zijn. Een ongelukkige timing besliste er anders over. Een gelukkige timing voor Gatz. Voorlopig tenminste. Want nu moet hij het waarmaken.

De kersverse minister oogt nog een beetje beduusd. Hij beseft zeer goed dat er verhoudingsgewijs veel kritisch volk rondloopt in de kunsten en de letteren. Het zal hem onvermijdelijk dwingen scherp te blijven en nooit onbeslagen op het ijs te komen. Maar hij krijgt krediet.

Laten we het snuiven inhouden. Laten we wachten met schamperen tot er iets te schamperen valt. En laten we vooral hopen dat er nooit reden toe zal zijn.

Hoort u het, mijnheer Gatz? We hebben vertrouwen in u. En de menselijke traditie leert ons dat wie vertrouwen krijgt dat zelden beschaamt. U lijkt ons menselijk, dus dat zit wel goed. We hebben er bijgevolg ook vertrouwen in dat u de menselijke traditie niet zult doorbreken.

Zoveel vertrouwen om niet te beschamen: als dat geen eer is.

(van 28 juli tot 1 augustus 2014 schrijf ik ‘De mening’ voor De Standaard Avond)

Hoop, schoonheid en troost

We zijn in de greep van de machteloosheid.
Hoe wreed het leven kan zijn voor een kind in Gaza of in Syrië. Hoe wreed het bij uitbreiding is voor hun ouders en al wie hen graag ziet. Hoe wreed het is als er niemand meer is die hen graag kan zien. Of betreuren.
We staan erbij en we kijken ernaar.
We ondertekenen petities. Dat het moet stoppen, dat het Palestijnse volk rust, vrede, ruimte en respect gegund moeten worden. Een leven dat die naam waard is. Dat een economische boycot van Israël zich nu meer dan ooit opdringt.
We piekeren over manieren om onze betrokkenheid vorm te geven. Het uitschreeuwen, een gedicht schrijven, gruwelijke foto’s bekijken, lezen wat anderen schrijven, huilen.
We veranderen profielfoto’s op Facebook. Een Palestijns jongetje te midden van het puin. Of, ja, gewoon een snapshot met de zon in de haren en de ogen, en een glas wijn.
Sommigen ergeren zich aan de banaliteit van ergernissen, aan de trivialiteit van gesprekken, aan het lichtzinnige van blijheid. Aan de manier waarop anderen omgaan met wereldellende, of er niet mee omgaan.
Onverschilligheid! roept de een.
Emoterreur! kaatst de ander terug.

En toch.

We blijven foto’s van baby’s en katten posten op Facebook.
We blijven ons ergeren aan kleine agressiviteit en onbeschoftheid – hoe is het verdomme mogelijk dat mensen aan de deur van een wc rukken zonder vooraf even geklopt te hebben en wedden dat het die zelfden zijn die straks hun remspoor niet zullen verwijderen?
We maken afspraken met de kapper – niet te kort! – proberen kattenkots uit het tapijt te krijgen en vragen ons af wat we vanavond zullen eten.
We kijken naar de avondlucht, prijzen ons gezegend dat we in een land met steeds wisselende wolkenhemels leven, en voelen ons even zielsgelukkig.
We spreken af met vrienden, drinken wijn, praten diep en licht, en lachen lang in de zomernacht.
Willy Ronis - vincent_5ans_1945We zoeken troost in schoonheid, altijd weer.
Ik vond die troost onlangs in een minder bekende foto van de Franse fotograaf Willy Ronis. Een zijdelingse blik op een jongetje van vijf dat zijn naam leert schrijven. Vincent. De foto ontroerde me. Het had te maken met de overgave en de concentratie van het kind. Met het betoverende licht ook, het contrast tussen helder en donker. En met het jaartal: 1945. Vincent was een oorlog oud.

Heel even legt de hoop de machteloosheid het zwijgen op.

 

(van 28 juli tot 1 augustus 2014 schrijf ik ‘De mening’ voor De Standaard Avond)

‘Ik zag alleen nog de muren van de put’

Het overviel hem toen hij nog niet eens halfweg de veertig was, in een vorig millennium alweer: een depressie, die zijn kijk op leven, werk en liefde veranderde. Ze duurde niet bijzonder lang – hoop en al een paar maanden, maar ze hakte heftig in op het ogenschijnlijk onverwoestbare zondagskind dat Frank Van Massenhove was.

Fotograaf:  Dieter Telemans
Fotograaf: Dieter Telemans

In september vorig jaar moest Frank Van Massenhove verzaken aan zijn aanstelling als nieuwe spoorbaas, ‘om gezondheidsredenen’. Geruchten over een burn-out of depressie staken de kop op, maar daar was niets van aan: het was een fysieke aandoening die hem velde. Toch heeft de immer optimistische Van Massenhove ervaring met depressie. Het was de donkerste periode uit zijn leven, nu alweer een jaar of zestien geleden. Ze heeft hem getekend en gevormd.

Depressie mee uit het verdomhoekje sleuren, beschouwt Van Massenhove als een van zijn missies in dit leven. Dus wil hij zijn verhaal vertellen, want ‘je weet maar nooit of ik er iemand mee help’.

Vandaag oogt Frank Van Massenhove, die dit jaar 60 wordt, energiek en vrolijk. Hij zit – eigenlijk is dat een woord dat haaks op zijn temperament staat – alweer een tijdje op de stoel waar hij zich het meest thuisvoelt: die van voorzitter van de FOD Sociale Zaken.

Het was geen burn-out, die hem zestien jaar geleden velde, benadrukt hij. Het was een onversneden depressie. En voor alle duidelijkheid: ze had niets met zijn werk – hij was toen kabinetschef van de Gentse burgemeester Frank Beke – te maken. De reden van zijn depressie was even banaal als menselijk, en begon bij een verhaal dat telkens weer een variatie op hetzelfde aloude thema is. Een verhaal dat steeds wisselende protagonisten kent.

Paranoia

‘Het boterde niet meer in mijn huwelijk. Ik had kunnen zeggen tegen mijn vrouw dat ik niet meer gelukkig was met haar, dat ik weg wilde. Maar dat deed ik niet. In de plaats daarvan begon ik een relatie met een andere vrouw, naast mijn huwelijk. Tegen mijn vrouw was ik oneerlijk, want ik bedroog haar. En tegen mijn vriendin was ik oneerlijk, want ik bleef haar keer op keer zeggen dat ik mijn vrouw zou verlaten om met haar een nieuw leven te beginnen. Beseffen dat ik de levens van twee goede mensen kapot aan het maken was, betekende het begin van mijn depressie.’

‘Ik was diep beschaamd, kon mezelf niet eens meer aankijken in de spiegel. Ik verloochende alles wat ik belangrijk vond: eerlijkheid, authenticiteit. Doordat ik me zo ellendig voelde, kreeg ik ook de indruk dat ik mijn werk slecht begon te doen. Gelukkig ben ik daar achteraf wel in gerustgesteld. Maar uiteindelijk ging het zo steil bergaf met mijn mentale toestand dat ik wel thuis moest blijven.’

‘Ik beleefde mijn hoogsteigen Chili-ervaring. Tenminste, zo ben ik het achteraf gaan noemen. Naar de folteringen waarbij men mensen hun slaap ontneemt. Ik folterde mezelf, sliep amper twee of drie uur per nacht. Na een paar weken ging ik onderuit, het was de totale uitputting. En toen kwam ik in een toestand terecht, die compleet nieuw voor me was, en die ik daarna ook nooit meer meegemaakt heb: het slaapgebrek maakte me paranoïde. Ik zat bijvoorbeeld bij vrienden thuis, en hun videorecorder schoot in gang. Ik was ervan overtuigd dat er opnames van mij gemaakt werden, dat iemand mij stiekem zat te bekijken. Toen ik slaapmedicatie kreeg, verdween gelukkig ook de paranoia. Al bij al heeft het maar anderhalve week geduurd, maar het was genoeg om een glimp van een bijzonder beangstigende wereld op te vangen. Gruwelijk moet dat zijn, voortdurend mensen te wantrouwen. Dat is precies het omgekeerde van hoe ik in de wereld sta: ik geef mensen juist graag mijn volle vertrouwen.’

‘In die acute fase heb ik meer dan eens aan zelfdoding gedacht. Ik wilde er gewoon niet meer zijn, niets meer voelen. Het was een gedachte die ik ook uitsprak tegen vrienden. Die hebben toen een soort waakdienst opgericht, zodat ik nooit alleen hoefde te zijn. Het waren nochtans allemaal mensen met een goedgevuld beroepsleven, maar ze losten elkaar af. Ze deden dat zolang het nodig was, tot ik een beetje uit het diepste zwart naar boven kroop. Ik ben die mensen daar ongelooflijk dankbaar voor. Eerlijk gezegd: ik denk niet dat de moed zou gehad hebben om écht uit het leven te stappen. Op lichamelijk vlak ben ik een grote lafaard.’

Doffe leegte

‘Na de paranoia kwam een dof gevoel van leegte. Ik ging ’s morgens in de zetel zitten, en ’s avonds zat ik er nog steeds, met geen enkel besef van wat er die dag gebeurd was. Onafgebroken piekerde ik over wat ik gedaan had, over het crapuul dat ik was. Ik vond mezelf niets meer waard. Hoezeer anderen me er ook van probeerden te overtuigen dat ik nog steeds dezelfde intelligente, creatieve man was, ik geloofde er geen woord van. Ik zag alleen de muren van de put waarin ik zat. Misschien kun je het nog het best vergelijken met een rouwproces: je moet er doorheen, en niemand kan je dat verdriet uit het hoofd praten.’

‘Ik zocht een psychiater op, maar dat was een regelrechte ramp. Uiteindelijk heb ik medicatie genomen. Ik lees daar nu over dat het nut daarvan beperkt is, dat het maar bij 20 procent van de mensen een beetje helpt. Ik had de indruk dat het mij een beetje hielp, al speelt hier misschien het placebo-effect. Ik werd in ieder geval iets rustiger en de onverklaarbare angst die ik voelde voor van alles en nog wat – ik durfde niet eens meer buiten te komen – verminderde. Ik denk dat de mensen die me in die periode thuis opzochten niet veel aan me merkten. Ik deed er alles aan om me goed te houden. Ik ben een praatvaar, en toen was ik dat ook, zolang er bezoek was. Maar meteen daarna zakte ik weer in een hoopje.’

‘Na een tijdje ging ik weer halftijds aan het werk. Veel te vroeg eigenlijk. In de uren die ik werkte, kon ik het doffe gevoel in mijn binnenste min of meer uitschakelen. Maar wanneer ik thuiskwam, viel ik plat neer. Ik ben toen weer hervallen. Ik kon niet genieten van muziek – en muziek is normaal gezien zo’n belangrijk deel van mijn leven, ik las een pagina in een boek en had achteraf geen flauw meer van wat ik gelezen had. Aan beweging beleefde ik niet het minste plezier.’

Sterk netwerk

‘Het is mede door het sterke netwerk van goede mensen om me heen – en Frank Beke was een van hen – dat ik er zo goed doorheen gekomen ben. De gesprekken met vrienden deden me deugd. Ik zag dat mensen me nog steeds apprecieerden en stilaan kreeg ik weer vertrouwen in mezelf. Een aantal mensen, van wie ik dacht dat ze vrienden waren, hebben zich in die tijd nooit laten zien. Achteraf vertelden ze me dat ze zich een beetje gegeneerd gevoeld hadden, dat ze er geen idee van hadden waarmee ze goed zouden doen. Ik begrijp hen. Ik ken dat ongemakkelijke gevoel, waarbij je vreest dat iemand zotte dingen zal zeggen of doen. Terwijl iemand met een depressie natuurlijk niet gek is. Je kijkt alleen maar op een gekleurde manier naar de wereld. Ik neem het hen in ieder geval niet kwalijk. Ik gedroeg me precies zo voor mijn depressie.’

‘Ik vrees dat er minder geduld is voor wie kampt met een fundamentele levensmoeheid, een neerslachtigheid die bijna genetisch is meegegeven. Mijn depressie was duidelijk. Nietzsche beweerde dat alles wat ons niet doodt ons sterker maakt. Ik twijfel daaraan. Het geldt niet voor iedereen. Ik ken mensen, die er jammer genoeg nooit helemaal doorheen zijn geraakt, die kwetsbaar gebleven zijn.’

Een nieuwe liefde

‘Geen van de twee relaties – met mijn vrouw en met mijn vriendin – heeft het overleefd.’

‘Toen de laatste naweeën van mijn depressie te voelen waren, zou ik met een paar vrienden, allemaal mannen, naar Peking reizen. Of er ook een vrouw meemocht, vroeg iemand. Een toffe vrouw, klonk het, gewoon one of the boys. En zo leerde ik Anne kennen. Het was geen liefde op het eerste gezicht, dacht ik. We konden het gewoon ontzettend goed met elkaar vinden. We hebben veel gepraat tijdens die reis, en de laatste stuiptrekkingen van mijn depressie trokken weg. Ik werd blij van haar. Achteraf denk ik: natuurlijk was ik verliefd, alleen wilde ik het nog niet benoemen.’

‘Anne is het beste wat me ooit overkomen is. Het tweede beste is het meisje van veertien dat ineens mijn leven binnenwandelde: Annes dochter, van wie ik veel gaan houden ben. Je moet weten, zelf heb ik nooit kinderen gehad. Ik heb me laten steriliseren op mijn 26ste. Omdat ik zoveel van kinderen houd, echt waar. En omdat ik me te lelijk vond.’ (lacht)

‘Dom dom, vind ik het nu. Maar we spreken over de vroege jaren 80, toen Ronald Reagan aan de macht was in de Verenigde Staten, en we voortdurend hoorden dat er misschien een kernoorlog zou uitbreken. Adoptie leek me een veel betere optie. Er waren toen wel meer jonge mannen die zich lieten steriliseren. Sommigen hebben de ingreep achteraf ongedaan laten maken.’

‘Ik sta er soms nog bij stil: hoe moeilijk de pijn van de geest te benoemen is. Als klein jongetje kon ik dat al erg vinden: dat je die geest niet even kon stilleggen. Want hoe gelukkig ik ook was, dat eeuwige malen in mijn hoofd vond ik hinderlijk. Ik had alles mee, en mijn ouders hebben nooit enige druk op mij gezet. Die waren allang blij als ik elk jaar slaagde op school. Maar ik wilde perfect zijn. De beste op school, de beste voetballer. Ik wilde alle boeken gelezen hebben en alles van muziek kennen. Ik was een gulzig kind, en ik ben nog steeds gulzig. Maar ik weet dat al die dingen me nooit zullen lukken. Ik doe nu wat ik kan, en daar ben ik blij mee.’

‘Ik slaag er zelfs in mijn geest stil te zetten. Geen meditatie, daar ben ik ronduit slecht in. Ik stap. Een viertal keer per week trek ik naar buiten en stap twee of drie uur stevig door. Dat brengt iets in mijn hersenen teweeg dat alle gepieker stillegt. Ook met muziek lukt het me tegenwoordig: zo intens naar iets luisteren dat ik in een soort flow terechtkom en geen besef meer heb van tijd of ruimte. En het derde dat me helpt, zul jij herkennen: schrijven. Als ik begin te schrijven, ben ik van de wereld weg. Ik vergeet zelfs te eten.’

Emotioneel dier

‘Ik heb veel geleerd uit die periode. Dat liegen verschrikkelijk is, bijvoorbeeld. Voor jezelf en voor je omgeving.’

‘Het is ook een slechte managementstijl. De vernieuwing binnen onze organisatie gaat op dat inzicht terug. Toen ik op zoek ging naar de juiste mensen, zei ik steevast: “Ik wil niet dat je liegt. Ik wil niet dat je andere verhalen naar buiten brengt dan de werkelijkheid. Je moet vertrouwen hebben in mensen en niet de perfectie verwachten.” Wie als baas jaagt op de perfectie, stuwt zijn mensen misschien wel onbedoeld in de richting van depressie. Ik vond vroeger dat ik perfect moest zijn. In alles. Op het werk, in mijn relatie. Maar een mens kan niet perfect zijn. Ja, iedereen weet dat wel, iedereen zegt het, maar we leven er doorgaans niet naar. En toch. Goed is soms goed genoeg.’

‘Over de meeste dingen in mijn leven heb ik totaal verkeerd gedacht. Ik was overtuigd van de totale maakbaarheid van mens en wereld. Dat is nu anders. Je moet je wel inzetten om bepaalde dingen te veranderen, maar af en toe moet je deemoedig zijn. Soms werkt het niet, soms weet je het gewoon niet. Je moet ruimte laten voor mislukking. Wie niet wil mislukken, zal zich nooit vernieuwen.’

‘Ik weet dat ik als baas niet altijd de slimste ben. De meeste bazen zijn niet de slimste van hun bedrijf. Daar dienen ze ook niet voor. Je hebt een baas nodig om een strategie te bepalen en mensen te vertellen hoe ze die strategie moeten toepassen. Ik heb veel minder talenten dan sommige van mijn vrienden, maar één talent heb ik wel: ik zie talent. Ik kan mensen samenbrengen, hen op één lijn zetten en ze krankzinnig enthousiast maken. Mijn ouders hadden dat trouwens ook, allebei.’

‘Ik weet inmiddels ook dat een doelstelling rationeel kan zijn, maar de weg ernaartoe is dat zelden. We maken soms vreemde sprongen, dat is eigen aan de mens. Een mens is geen rationeel wezen. De mens is een emotioneel dier, dat probeert rationeel te zijn. En dat mislukt keer op keer. Ik vind dat niet erg. Vaak zijn die vreemde sprongen nodig, en brengen ze je toch waar je moet zijn.’

Geschonden intimiteit

‘Ook in mijn relationele leven, heb ik de leugen volledig uitgebannen. Als ik nu zou voelen dat mijn relatie dood is, dan zou ik dat zeggen tegen Anne. Ik zou op een rustige manier de relatie beëindigen en pas daarna op zoek gaan naar een nieuwe relatie.’

‘In mijn generatie zie ik veel soixante-huitards of post-soixante-huitards met heimwee naar het vreemdgaan. Sommigen houden er heuse lofredes op. Het zijn doorgaans niet de gelukkigste mensen die ik ken.’

‘Niemand hoeft bij zijn partner te blijven als de relatie niet meer werkt. Je moet je partner niet folteren door bij haar of hem te blijven als de liefde dood is. Maar denken dat je de dingen bij het oude kunt houden en toch maar vreemdgaan, pakt verkeerd uit. Je schendt de intimiteit die zo langzaam opgebouwd is, en dat zorgt voor een verwijdering. Maar ik werp niemand een steen. Hoe zou ik? Ik heb het zelf gedaan.’

‘Het valt me op dat twintigers vaker op die manier in het leven staan dan mensen van mijn leeftijd. Trouw is weer belangrijk geworden.’

‘Sedert mijn depressie ben ik zeer alert geworden voor mogelijke signalen van anderen, ook op het werk. Ik zie het aan hun ogen, hoor het aan hun manier van praten, merk het aan hun verstilling. Ik maak er een opdracht van mensen daarover aan te spreken. Zeggen dat ze zich moeten laten verzorgen, hulp moeten zoeken misschien. Maar ik benadruk dat ze daardoor zeker mijn vertrouwen niet verliezen.’

‘Ik wil mensen gelukkig zien, dat is de essentie van mijn organisatie. Wie gelukkig is, werkt beter. En wanneer is een mens gelukkig? Als hij tijd heeft voor familie en vrienden. Dus geef ik mensen de kans om thuis te werken, weg van de lange reistijden en de files. De ervaring leert me dat ze dan iets minder uren werken, maar dat ze zich veel beter concentreren en uiteindelijk zelfs meer doen dan op kantoor. Ik betaal hen in tijd. Op die manier houden ze tijd over om aan dat zo belangrijke sociale netwerk te bouwen.’

Dit interview verscheen in De Standaard van 26 april 2014.

Generatie zus of zo

logo de standaardKathleen Vereecken is schrijfster en journaliste. Ze is gastcolumniste in de paasvakantie op maandag.

Onlangs was het weer zover: een jonge werkloze man schreeuwde zijn woede en frustratie over de babyboomers uit en kon rekenen op bijval op sociale netwerksites. Niet het potverteren was ditmaal de reden van de woede, wel de recente onderzoeken die ‘Generatie Y’ afschilderden als bang, braaf en lui. En, niet te vergeten, hun ouders die deze generatie hadden opgevoed met de illusie dat the sky the limit is.

Zo, dacht ik, terwijl ik geërgerd op mijn achterste poten ging staan. Ik dacht het voorzichtig, want dat van die sky heb ik ook altijd een leugen gevonden. Maar toch. Wij hebben onze kinderen in hun ongeluk gestort door hen te zeggen dat we in hen geloven? Rotzakken die we zijn!

De ergernis smolt even snel weg als ze gekomen was. Gedeeltelijk toch. Niet omdat ik vond dat onbezonnen kwaadheid eigenlijk wel bij de jeugd past. Dat doet denken aan de misplaatste mildheid waarmee men oude vrouwen hun stoute bek vergeeft. Je bent nu eenmaal oud en stout, jong en wild, maar ook wel aandoenlijk. Het is een mildheid die diskwalificeert. Ik zal dus niet mild zijn. Maar ik wil wel graag een oefening in empathie doen. Het mag paradoxaal klinken, maar een blik op mijn eigen geschiedenis helpt daarbij.

Ik studeerde af in 1983, het was crisis. Economen beweerden, net als vandaag, dat het ergste stilaan voorbij was. Alleen merkten we daar nog niet veel van.

Onze ouders hadden de oorlog meegemaakt, waren doordrongen van het belang van een vaste job. Daar hoorde bescheidenheid bij. Grote dromen werden met de glimlach aangehoord, om daarna opgesloten te worden in een ver luchtkasteel. Tijdens onze hogere studies zei een docent onomwonden: ‘Jullie weten toch waarvoor jullie studeren? Om straks in de rij te staan aan het stempellokaal.’

De cynicus had gelijk. Ik had al niet veel verwacht van het beroepsleven. De realiteit was nog minder. Werkloos zijn, eindeloos solliciteren, afwijzing na afwijzing incasseren. Het doet wat met het zelfbeeld van een mens. En dan die innerlijke tweestrijd. Zin hebben om het uit te schreeuwen: ‘Geef mij dan toch een kans! Zien jullie dan niet dat ik écht wel iets in mijn mars heb?’ Al doende je eigen woorden steeds minder geloven. Want wie werkloos is, wordt na verloop van tijd overvallen door een gevoel van totale overbodigheid. Het is een gevoel dat ik vandaag nog pijnlijk accuraat kan oproepen. Het veroorzaakte beurtelings wanhoop, gelatenheid en woede. Want als het dan toch één doffe ellende was op de arbeidsmarkt, waarom hadden we dan niet evengoed onze grote droom kunnen najagen en datgene studeren wat ons in vuur en vlam zette?

Ik vond werk in het bedrijfsleven. Maar ik was een middelmatige bediende, met evenveel krullen in mijn hoofd als erop. Na tien jaar goedbetaalde verveling waagde ik de sprong naar een onzeker, maar vervullend bestaan als schrijfster en freelance journalist. Een oude, grote droom. Vanuit een naïef vertrouwen dat het me wel zou lukken. De onzekere twintiger die ik ooit was, zou zich de ogen uitwrijven als ze me nu zag. Daar dacht ik aan toen ik mijn eigen kinderen opvoedde met de gedachte dat je soms moet durven te springen. Dat je hard kunt vallen. Maar als je de juiste wind weet te vangen, dan vlieg je. Ik besef nu hoe naïef dat klinkt in deze tijd. Hoe naïef het ook had geklonken in de jaren 80.

Het geloof dat ik alles kon worden wat ik maar wilde, had ik nooit. Ik weet niet of dat te verkiezen valt boven het andere. Ik weet wel dit: dat elke generatie opnieuw haar best doet om haar kinderen een mooie start te geven in het leven. Dat elke generatie met de beste bedoelingen inschattingsfouten maakt. En dat ook elke volgende generatie dat zal doen.

Verder heb ik het niet zo begrepen op dat generatiedenken. Wat zeg ik? Ik verfoei het. Mooi zo dat jongeren zich verzetten tegen onderzoeken die hen stigmatiseren en reduceren. Haal hen uit dat hok, en snel. Maar laat ze dan ook andere generaties niet in een hok duwen. Het is niet constructief. We hebben elkaar nodig. Het is tijd om te beseffen dat we misschien meer gemeen hebben dan polariserend onderzoek ons wil laten geloven.

(verschenen in De Standaard van 14 april 2014)

Gezondheidsstress

kathleen DSKathleen Vereecken is schrijfster en journaliste. Ze is gastcolumniste tijdens de paasvakantie, op maandag.

‘Uw cholesterol is te hoog.’ Niet ik kreeg de opmerking, maar – los van elkaar – een paar twintigers uit mijn omgeving. Kerngezonde jonge mensen, voor wie de lichtheid en zorgeloosheid van hun jaren ineens een illusie leken. Moesten ze zich zorgen maken? Aten ze niet gezond? Bewogen ze niet genoeg, ondanks het feit dat ze elke verplaatsing te voet of met de fiets deden? Kort daarna hoorde ik de diagnose nog een paar keer, telkens bij gezonde, relatief jonge mensen.

Het kreeg stilaan iets ongeloofwaardigs, en ik moest denken aan wat filosoof Ignaas Devisch vertelt in zijn boek Ziek van gezondheid. Dat we ziek zijn – of lijken – doordat we voortdurend jacht maken op een ongrijpbaar gezondheidsideaal. Dat dokters graag labelen, maar dat wij ons ook veel te gretig laten labelen. Het onbehagen moet een naam krijgen. De patiënt wordt consument.

Gezondheid wordt in richtlijnen gegoten, die steeds moeilijker haalbaar zijn. Maar wie legt die richtlijnen vast? Wie bepaalt wat wél en niet gezond is, en waarom? En zonder in paranoia te willen vervallen: hoe sterk wegen ook hier weer de belangen van de farmaceutische industrie door?

Feit: in de loop van de jaren werden de cholesterolnormen meer dan eens verlaagd. Toen de American Heart Association en het American College of Cardiology eind 2013 de nieuwste verlaging aankondigden, verscheen in The New York Times een pittig opiniestuk van Harvarddocent John Abramson en cardiologe Rita Redberg. Het was een aanklacht tegen het misbruik van statines of cholesterolverlagers. Te veel patiënten slikken het medicament nodeloos. Baat het niet, dan schaadt het niet is in deze gevaarlijke onzin. Bijna één vijfde van de gebruikers krijgt last van nevenverschijnselen: spierpijn, cognitieve problemen, diabetes. Wie met een kanon op een mug schiet, krijgt nu eenmaal collateral damage, en niet zo’n klein beetje.

Vandaag is het Wereldgezondheidsdag. De Belgische Federatie van Psychologen bekritiseert naar aanleiding daarvan de medische overconsumptie, die er mee voor verantwoordelijk is dat de financiering van onze gezondheidszorg onder druk komt te staan. We moeten onze gezondheid in eigen handen nemen, luidt het. En preventie is daarbij een sleutelbegrip.

Een gelijkaardig verhaal hoorde ik een paar maanden geleden toen ik Koen Kas, digitaal bioloog en auteur van Nooit meer ziek interviewde. Kas is een enthousiaste trendwatcher op medisch vlak. Met onze curatieve geneeskunde hollen we al eeuwenlang hopeloos achter de feiten aan, stelt hij. Ter illustratie: niet eens 1 procent van de kosten in de medische wereld gaat naar preventie. Dat moet anders, vindt hij terecht. Het antwoord is: participerende geneeskunde, geholpen door de techniek. In de nabije toekomst zullen we via piepkleine sensoren – op de huid, in de kleding, in smartphone, horloge of autostuur – voortdurend in verbinding staan met onze familie en dokters. Elk facet van onze gezondheid zal onafgebroken gemonitord worden. We zullen zelfs een beroep kunnen doen op sociale controle om ons te motiveren voor een gezondere levensstijl, door onze fysieke toestand kenbaar te maken op sociale netwerksites. Niet alleen zal jan en alleman weten dat je ‘incheckt’ bij restaurant X-Y-Z, ze zullen ook kunnen meegenieten van je bloeddruk en cholesterolgehalte.

Op zich is het revolutionair. Maar het is ook beklemmend. Gezondheid zal nooit meer vanzelfsprekend aanvoelen. Het is iets om voortdurend alert voor te zijn, nog meer dan nu al het geval is. Misschien wil ik wel geen alarmsignaal krijgen telkens als mijn bloeddruk tijdelijk stijgt of mijn cholesterol- of cortisolniveau – stress! – flirt met de grens van het aanvaardbare.

Ten strijde dan maar tegen de vooruitgang? Welneen. Laten we er het goede van plukken en aan preventie doen. Responsabilisering dus. Maar dat betekent meer dan gezond leven. Het houdt ook in dat we een kritische ingesteldheid ontwikkelen ten aanzien van medicijngebruik, de verwachting laten varen dat elk ongemak hier en nu verholpen moet worden. Dat we vraagtekens durven te plaatsen bij overmonitoring en dat we zoeken naar een gezonde manier om met risico’s om te gaan. Moeten we écht ingrijpen wanneer er een probleem zou kunnen opduiken? Of mogen we nog een minimum aan zorgeloosheid en onbevangenheid behouden?

(column, verschenen in De Standaard op 7 april 2014)

Klikspaan, boterspaan

De fiscale verklikkers rukken op, en dat was vorig jaar ook al het geval. Rechtvaardigheidsgevoel of platte afgunst? In ieder geval: dit is het stuk dat ik er toen over schreef voor De Standaard.

‘Jú-húf, hij heeft mijn bal afgepakt!’ Een kleuter komt er nog mee weg: die mag vrijuit klikspaan spelen, zonder neergebliksemd te worden door de anderen. Nog heel even toch.

‘Klikspaan, boterspaan / mag niet door mijn straatje gaan / hondje zal je bijten / katje zal je krabben / haantje zal je pikken / dat komt door al dat klikken.’ Het was een liedje dat vroeger steevast gezongen werd in elke klas. Klikken was lelijk, vals, gemeen. Maar ongehoorzaam zijn was dat ook.

Een kind leert al heel vroeg het lastige spanningsveld tussen rechtvaardigheid en – vaak aan omerta grenzende – loyaliteit kennen. Toch maar niet vertellen dat je een mep kreeg kan te verkiezen zijn boven klikken, want misschien krijg je er vroeg of laat wel een mep bovenop. En algemene hoon om het helemaal af te maken.

Toen een rechtenstudente enkele jaren geleden tijdens een examen zag hoe een studiegenoot zich alle antwoorden op de examenvragen liet doorsturen via zijn gsm, meldde ze dat meteen aan de prof. De jongen werd prompt geschorst door de fraudecommissie en hield op Facebook een woedende tirade over verraad, waarin hij haar een ‘vuile rat’ noemde. Het leverde hem op slag een paar honderd supporters op. Maar het meisje verdedigde zich door te zeggen dat iemand die flagrant vals speelt eigenlijk verraad pleegt tegenover zijn eerlijke en hardwerkende medestudenten. Verraad? Geen sprake van. Het was haar rechtvaardigheidsgevoel dat haar dreef.

Dikke auto

Het woord rechtvaardigheidsgevoel viel ook gisteren, toen bekend werd dat het aantal klikken_lectrmeldingen van mogelijke fraude aan de fiscus in één jaar tijd met 70 procent gestegen is: 1.221 tegenover 724 in 2011. Het woord ‘recordaantal’ werd van stal gehaald, wat meteen het onbehaaglijke gevoel opriep dat we in een land van verklikkers leven. Francis Adyns, woordvoerder van de Federale Overheidsdienst Financiën, benadrukte in de Gazet van Antwerpen en Het Belang van Limburg dat er nochtans geen formulier of vaste kliklijn is voor dit soort meldingen, maar ‘door de aandacht die er in de media is voor zwart geld, weet de burger ons beter te vinden’.

De meldingen gingen vrijwel altijd over bekenden van de verklikker: een buur die ineens een dikke auto op de oprit heeft staan, een collega die out of the blue een dure veranda neerpoot, een ex die verdacht goed in de slappe was lijkt te zitten. In één op de drie gevallen gebeurde de melding anoniem. Maar is een nobele drang naar rechtvaardigheid wel de hoofddrijfveer? Ruikt de hele zaak niet een beetje naar afgunst, een uit de hand gelopen vorm van roddel zelfs?

Volgens professor Norbert Vanbeselaere van het Centrum voor Sociale en Culturele Psychologie van de KU Leuven heeft de mens van nature graag zicht op zijn eigen functioneren. Een zicht dat duidelijker wordt wanneer we onszelf vergelijken met anderen. ‘De schatrijke industrieel die met een peperdure wagen rijdt, deert ons niet echt. Dat is geen vergelijkingsmateriaal. We gaan systematisch op zoek naar mensen die in onze eigen categorie thuishoren: buren, collega’s, familieleden. En wanneer die zich opvallend meer kunnen veroorloven dan wijzelf, gaan we ons daar vragen bij stellen. De meerderheid van de mensen voelt niet de behoefte om dat meteen te gaan melden aan de fiscus. Want laten we wel wezen: er mag dan sprake zijn van een stijging van 70 procent, in absolute aantallen is dit nog steeds een bijzonder kleine groep. Ik beschouw het als een eerder marginaal fenomeen.’

Marginaal of niet, de stijging is een feit, en het zou best kunnen dat de trend zich nog even doorzet: in de eerste drie maanden van 2013 ontving de fiscus al 479 meldingen.

Tijdsgeest

Vanbeselaere erkent dat de tijdsgeest wellicht een rol speelt. ‘Het tijdsbeeld dat we nu zien, is vrij bedreigend: de begrotingscontroles volgen elkaar op, en keer op keer horen we dat er nog meer gesnoeid en bespaard zal moeten worden. Het zijn bijzonder verontrustende berichten, waardoor de verwondering over bepaalde materiële tekenen van rijkdom in onze eigen omgeving nog sterker wordt.’

‘Dat een kleine groep mensen besluit te gaan klikken, heeft volgens mij niet zozeer met een rechtvaardigheidsgevoel te maken. Dat is de verklaring die men er achteraf aan geeft, een manier om het klikken te legitimeren. Ik denk dat we het meer moeten zoeken in een algehele frustratie over de economische depressie waarin we leven, gevoed door berichten die ons vertellen dat het binnenkort nog veel slechter zal gaan. Tegelijkertijd hebben we te vaak gezien hoe grote vermogens aan alles lijken te ontsnappen. En daar hebben we geen vat op. Dat geeft brandstof aan allerlei negatief gedrag, waarvan het klikken maar één uitingsvorm is. Diezelfde mensen zullen misschien ook minder bereid zijn collega’s uit de nood te helpen, om maar iets te noemen. Ik hoop dat het tij snel keert, want voor de goede sfeer in een samenleving is dit een spijtige zaak.’

Herman Dams

Eerder al liet Jos Vander Velpen, advocaat en voorzitter van de Liga voor Mensenrechten, zich bezorgd uit over de oproep van de Antwerpse procureur Dams om tips door te geven over jongeren die met een luxewagen rijden. Dergelijke oproepen halen het slechte in de mens naar boven, stelde hij in een opiniestuk, omdat veel tips gebaseerd zijn op na-ijver, jaloezie of persoonlijke vetes. Het resultaat is ‘een samenleving waarin onderling wantrouwen gaat triomferen en waarin elke burger een potentiële verdachte is’.

Het is geen alleenstaand voorbeeld. Vlaams Belang probeerde al meer dan eens een kliklijn te installeren tegen ‘illegaliteit’, er werd een kliklijn voorzien voor cafébazen die rokers gedoogden en Casa had een tijdlang een kliklijn waarop medewerkers konden doorgeven welke collega’s hun werk niet naar behoren deden. Het resultaat? Het akelige gevoel dat geruchten belangrijker worden dan waarheid, dat achterbaksheid te verkiezen is boven de directe confrontatie.

Misschien is het een combinatie van afgunst en machteloosheid die mensen ertoe aanzet bekenden aan de galg te praten. Net zoals jaloerse geliefden hun ontrouwe partner of diens nieuwe geliefde soms verklikten aan de bezetter in de Tweede Wereldoorlog. Net zoals kinderen die het onderspit dreigen te delven naast een brutaal, succesvol klasgenootje.

Met klokkenluiders, die soms sneller dan kleine klikspanen ‘verraders’ genoemd worden, hebben de fiscusmelders in elk geval niet veel van doen: zelf blijven de fiscusmelders veilig buiten schot, terwijl de klokkenluiders niet zelden hun carrière, reputatie en sociale leven op het spel zetten. Verregaande burgerzin en een sterk moreel besef spelen hier juist wel een rol. C. Fred Alford, professor politieke filosofie aan de universiteit van Maryland, schreef in zijn boek Whistleblowers. Broken lives and organizational power dat klokkenluiders gedreven worden door ‘een gemoraliseerd narcisme’. Dat klinkt hard, maar slaat op een onvermogen om in stilte verder te leven met misstanden die botsen met de eigen sterke waarden en normen. Jaloezie en afgunst zijn niet meteen aan de orde. Hun brandstof is morele verontwaardiging.

(verschenen in De Standaard op 3 april 2013)

‘Ik ben blij met wat ik gehad heb’

Een jaar geleden overleed Jan Simoen. Een paar weken voor zijn dood mocht ik hem interviewen. Omdat hij nog een laatste duw wilde geven aan het project dat hem aan het hart ging: Kanker4Life.

Dit is het, ter nagedachtenis aan een bijzondere, aanstekelijk levenslustige man.

Twee jaar geleden kreeg jeugdauteur Jan Simoen (59) kanker. Twee weken geleden kreeg hij te horen dat hij ‘uitbehandeld’ is. Al die tijd hield hij vrienden en kennissen op de hoogte via nieuwsbrieven, waar de liefde voor het leven vanaf spatte. Hij zamelde ook geld in. Niet voor een kankerfonds. ‘Ik wilde tonen dat iemand die kanker heeft, niet blind wordt voor anderen.’

foto: Marco Mertens
foto: Marco Mertens

Als ik aan Jan denk, dan denk ik aan zijn lach. Dat is het eerste. Maar er is zoveel meer. Ik denk aan gitaarspelen en aan zingen. Aan sfeervolle avonden, al of niet op een zomers tuinterras. Aan lekker eten en aan wijn. Aan klinken op mooie boeken. Aan bruisende gesprekken, een ferme stem, verhalen vol animo, gevatte replieken en blauwe ogen die om de haverklap groot en rond worden van empathie, verwondering of verontwaardiging. Aan een showbeest, maar dan wel eentje zonder pretentie. Een mooi beeld van een luchtige, vrolijke vriendschap, die zich van feestje naar feestje repte.

En toen, op een oktoberdag in 2010, kregen we allemaal een mail die weinig met feestjes van doen had. Hij begon zo: ‘Beste vrienden, ik heb nogal onaangenaam nieuws voor jullie. Er is bij mij een kwaadaardige tumor gevonden op mijn darmen en ik moet tamelijk snel behandeld worden.’ En verder: ‘Ik heb heel veel steun aan Rie, die ongelooflijk goed gereageerd heeft op deze boze boodschap, en aan de kinderen, en zelf ben ik helemaal niet van plan om me te laten doen door die smeerlap. Als jullie nu met z’n allen nog een beetje duimen, dan komt het wel goed, geloof ik.’

En dat we geduimd hebben, met z’n allen. We hebben onze duimen blauw geduimd, maar het heeft niet mogen baten. Want anderhalve week geleden kregen we te horen dat Jan volledig uitbehandeld is. De tumor is ‘ontsnapt’, zoals de dokter het uitdrukte. Hij doet gewoon zijn zin, en de mens heeft zich daar blijkbaar nederig in te schikken.

‘Die grillige bitch’

Alles aan Jan is fijn en broos geworden. Behalve zijn ogen. Die lijken, misschien wel door het contrast, groter en alerter dan ooit. Maar hij vertelt graag, nog steeds. Al houdt de vermoeidheid hem genadeloos in toom.

In de dagen die op die eerste mail volgden, werd Jan overspoeld met warme berichten vol vriendschap, bezorgdheid en medeleven. Vol geïnteresseerde vragen en verzoeken om zeker op de hoogte gehouden te worden ook. ‘Toen ik merkte dat ik elke dag uren kwijtspeelde met telefoneren en mailen om alle vragen te beantwoorden, kwam Phara de Aguirre, die enkele jaren geleden zelf borstkanker had, met een interessant idee op de proppen. Als ik nu eens nieuwsbrieven zou versturen naar iedereen die op de hoogte wilde blijven. En dat deed ik. Aanvankelijk naar een dertigtal mensen, maar gaandeweg naar enkele honderden.’ De nieuwsbrieven werden iets om naar uit te kijken. Met een bang hart soms, maar met evenveel verwachting. Geen geweeklaag – wel stevig gevloek en getier af en toe, maar een zelfrelativerend verslag van behandelingen en neveneffecten en – vooral – een lofzang op de schoonheid van ‘die grillige bitch’: het leven. Want niemand bezingt dat leven zo mooi en gepassioneerd als hij die het ziet wegglippen.

‘Ik wist van bij het begin dat het ongeneeslijk was’, zegt Jan. ‘Al in oktober 2010 vertelde de dokter me dat ik nog hooguit drie jaar te leven had. Honderd dingen tegelijk schoten door mijn hoofd, en toch waren mijn gedachten merkwaardig helder. Ik heb er toen bewust voor gekozen niet de volledige waarheid te vertellen tegen familie en vrienden. Niet omdat ik het niet aankon om erover te praten, en ook niet omdat ik anderen per se wilde ontzien. Ik heb gezwegen omdat ik geen zin had in de zwaarte die de waarheid met zich mee zou brengen. Elke ontmoeting met vrienden zou erdoor gekleurd zijn. Mensen zouden zich voortdurend afvragen: “hoe lang had hij ook alweer?” En dan zouden ze in stilte en met een bang hart aftellen. Ik wilde in alle onbevangenheid kunnen eten en praten met mensen. Lachen en zeveren ook. Er waren al genoeg schuine hoofden en gefronste voorhoofden en loodzware “hoe is ’t?”-vragen aan de telefoon. Te midden van al die goedbedoelde dramatiek heb ik meer dan eens zin gehad om te zeggen: “Doe eens normaal, alsjeblief”.’

Nieuwsbrief 15 februari 2011

Mijn moeder was heel blij om me te zien. Maar mijn moeder is altijd blij, ook als ze me niet ziet. Als ik bel, is ze blij dat ze me hoort. ‘Ik ben blij dat ik je hoor’, zegt ze dan, en vervolgens praat ze een halfuur aan een stuk zonder dat ik een woord moet zeggen. En als ze me ziet doet ze net hetzelfde. Ze praat zelfs door als ik naar de wc ga, en ik weet echt niet of ze zwijgt als ik ga wandelen of boodschappen doen. Ik vermoed van wel, maar soms heb ik mijn twijfels. De baas van restaurant Chaplin, waar we vaak gaan eten, zegt: ‘Op de dag dat ze zwijgt bel ik de dokter.’ Ze gaat heel graag eten met ons, haar kinderen, en ze wil altijd trakteren, en daar valt niet over te discussiëren. ‘Ik ben nog altijd je moeder, en je gaat naar me luisteren, hoe oud je ook bent.’ Ze is geweldig, mijn moeder, hoewel ze mijn oren soms doet tuiten. Ze vertelt vaak dezelfde verhalen, en soms vele keren, maar dan zegt ze dat ze dat zelf ook al weet, maar dat ik haar dat niet kwalijk mag nemen want ze is tenslotte al een oude madame.

‘Voor mijn moeder vind ik het écht erg,’ vertelt Jan. ‘Ze is al 88. Haar op de hoogte brengen, was het moeilijkst van al. We zijn vorige week met een klein hartje naar zee gereden. Maar we hebben haar blijkbaar onderschat. Een moeder belieg je niet, die voelt alles met een intuïtie die alleen moeders hebben. Het leek alsof ze het verwacht had, alsof ze het al wist. Ze reageerde vrij rustig, nam het beter op dan ik gevreesd had. Wellicht moet de klap nog komen. Het leek altijd alsof ze niet wilde praten over die kanker. Er waren altijd andere dingen waarover ze liever praatte. Maar blijkbaar voert ze vaak gesprekken met haar schoonzus, die ook een dochter aan kanker verloren heeft. En put ze daar veel steun uit. Mijn broers en mijn zus houden haar nu afwisselend gezelschap. We willen niet dat ze alleen is nu.’

Ook Ellen (27) en Hendrik (25), Jans kinderen, bleken minder verrast dan hij gedacht had. ‘Het leek alsof iedereen voor wie het écht belang had het wist, zonder dat ik iets had hoeven te vertellen. We hebben geweend samen, ja. Maar ook gelachen en gepraat. En het deed me erg veel deugd om te merken dat ze zoveel aan elkaar gehad hebben in heel die periode.’

Nieuwsbrief 26 april 2011

Over ’t algemeen kijken we wel uit, wij chemopatiënten, dat we onze energie niet verspillen aan klagen en zeiken, want dat helpt toch niet. En als er al iemand toch begint te klagen en te zeiken en bijvoorbeeld ermee dreigt dat hij zich zal ophangen bij de minste aanval van misselijkheid of diarree, of zaagt op de verpleegsters die naar zijn gevoel een halve minuut te traag reageren, dan wijzen wij hem vriendelijk doch beslist terecht, en vragen wij hem of hij alsjeblieft in stilte wil klagen en zeiken, en dat niemand daar echt deugd van heeft, hij nog het minst van al. Maar het blijven uitzonderingen, de klagers en de zeikers onder ons, waarschijnlijk omdat de meesten onder ons wel weten dat zulks bitter weinig zoden aan de dijk zet.

Hij kan vloeken als een ketter – en dat doet hij ook met overgave, maar klagen vertikt hij. ‘Dat zit in de familie.’ Hij heeft nochtans reden tot klagen, zou een mens denken. In 1980 verloor hij zijn eerste vrouw aan kanker. Een tweede huwelijk – met de moeder van zijn kinderen – strandde. En nu is er dus Rie, met wie hij al twaalf jaar samen is. Anderhalf jaar geleden trouwden ze, en enkele maanden later kreeg ook Rie kanker. Borstkanker. Vloeken, vloeken, vloeken. Want drie keer? Rie zit erbij, glimlacht en schudt het hoofd: ‘Het is raar om te zeggen, maar het kwam op het minst slechte moment. Jan voelde zich toen net een beetje beter, dus kon hij voor mij zorgen. Soms is het goed dat het leven die dingen voor je beslist. Het is gegaan zoals het gegaan is, en we hebben er het beste van gemaakt.’

Met Rie gaat het intussen weer goed. Zij heeft het gehaald. ‘En ook dat is raar om te zeggen,’ gaat ze verder. ‘Ik heb best wel paniekaanvallen gehad, zo af en toe, maar we hebben ons de laatste jaren eigenlijk niet zo vaak ongelukkig gevoeld. We hebben ons zelfs zeer gelukkig gevoeld bij momenten.’

‘Omdat we elkaar hebben’, vult Jan aan. ‘Een huizenhoog cliché, ik weet het, maar het heeft ons dichter bij elkaar gebracht. Weet je, toen mijn eerste vrouw stierf, heb ik ook veel geschreven. Puur voor mezelf, om het vol te houden. En toen nam ik me voor: ik zal er niet onderdoor gaan. Jullie gaan me dat niet lappen. Ik ga verder leven, zo hard ik maar kan. Toen heb ik voor mezelf beslist dat God niet bestaat. Hoefde ik me daarover al geen zorgen meer te maken. Ik ben katholiek opgevoed jawel, maar niet fanatiek. Mijn ouders gingen alleen maar naar de kerk als het niet te hard regende. En het grappige is dat mijn moeder me vorige week ineens aankeek en vroeg: “God, die bestaat eigenlijk niet, zeker?”’

Nieuwsbrief 18 oktober 2011

Op de laatste consultatie (nu een dikke maand geleden) bij mijn geliefde lijfarts kreeg ik het op een moment een klein beetje koud, en dat was toen hij me zei dat de tintelingen in mijn vingertoppen – bijverschijnsel van de vermaledijde en toch heilzame chemotherapie – wel eens zo erg zouden kunnen worden dat ik niet meer zou kunnen typen. ‘Als we er niets aan doen…’ voegde hij eraan toe met een soort van milde warmte in zijn blik. ‘Wel, doe er dan iets aan!’ dacht ik heel luid. … Om maar te zeggen hoe belangrijk dat schrijven in de loop der jaren is geworden.

‘Ik wilde zo graag nog één boek schrijven. Dat het gelukt is (‘De nacht van 2 april’, verschenen bij Querido, red.), maakt me ontzettend blij en trots. Het is het juiste boek, over mijn roots, over het dorp aan zee waar ik opgegroeid ben. En om het helemaal mooi te maken: met tekeningen van mijn broer. Ach, een gelukkige jeugd is niet bepaald een goudmijn voor een schrijver, heb ik mogen merken. Ik had veel te goede ouders (lacht). Maar dat ene jaar, daarover wilde ik zo graag vertellen. Het jaar waarin ik tien was. Wie tien is, is almachtig. In zijn hoofd tenminste. Je kunt alles zijn wat je maar wilt: een Duitse officier, een Engelse bommenwerper of Old Shatterhand. Alleen zit de werkelijkheid soms tegen: je mág eigenlijk nog niets, terwijl je zoveel in je hebt. Tien jaar oud zijn en spelen in de duinen met een decor van bunkers: dat was het mooiste jaar van mijn leven.’

Nieuwsbrief 7 februari 2012

Ik heb een plan, dames en heren. Het is mij te binnen geschoten in december, tijdens de laatste Music for Life. … Kanker wordt zo vaak geassocieerd met ellende en doodgaan en kotsen, en ik zou graag eens iets doen waardoor mijn/onze kanker (en kanker in het algemeen) eens vol leven uit de hoek zou komen – als brenger van leven, als bron van vitaliteit, humor en optimisme begot. En als motor voor iets goeds, iets waarmee je anderen kan helpen. Voilà. Of klinkt dit te pathetisch? Nou vooruit, dan moet dat maar.

Het zou een kankerfonds worden, dat was het eerste idee, gesponsord door de vele lezers van zijn nieuwsbrieven. Maar al snel werd dat eerste idee weer opgeborgen. Jan: ‘Ik vermoed dat er wel honderd kankerfondsen bestaan in Vlaanderen. Dus wilde ik de zaken omdraaien. Tonen dat iemand die kanker heeft niet blind wordt voor anderen die het nog een stuk harder en kwader hebben in dit leven. Daar hoef je niet eens zo ver voor te kijken. Meteen botste ik op de kritische zin van nogal wat donateurs: het wantrouwen tegenover veel grote organisaties zit blijkbaar dieper dan ik gedacht had. Toevallig zag ik in Terzake een schrijnende reportage over de kindergevangenis van Kampala in Uganda. Kinderen tussen de tweeënhalf en achttien jaar zitten er opgesloten, gewoon omdat ze op straat rondlopen. Soms werden ze er gewoon afgezet door hun ouders. Er is niets. Geen medische verzorging, geen menselijk contact, geen bed, geen wasgelegenheid, nauwelijks eten. Eén organisatie, gerund door een Vlaams echtpaar en een Nederlandse vrouw, bekommert zich om hen: Foodstep. Tot nu toe heb ik 7.800 euro ingezameld. Op 28 december overhandig ik dat bedrag, en alles wat er hopelijk nog bijkomt, aan die mensen. Op zo’n grote cheque, die ik speciaal bij de bank besteld heb. Dat heb ik altijd al eens willen doen.’ (grijnst)

Nieuwsbrief 13 december 2012

Jan Simoen 2Ik voel me uitgeprocedeerd, als een asielzoeker die heel erg gehecht is geraakt aan het land waar hij zich de laatste jaren zo goed thuis voelde, maar binnen een paar maanden op het vliegtuig wordt gezet. Mijn land heet niet België of Nederland of Zweden, het heet Leven, en boy o boy, wat heb ik me hier thuis gevoeld, de laatste 59 jaar. Het is zo’n mooi land, dat leven. Ik hou van de mensen die erin rondlopen, ik hou van zijn muziek, zijn landschappen, zijn gebouwen, zijn schilderijen, zijn foto’s, zijn films, zijn wielrenners, zijn beeldhouwers, zijn beenhouwers, zijn straten, zijn pleinen, zijn treinen, zijn wijn, zijn huizen, zijn tuinen, zijn appels, zijn aardbeien, zijn Macbook Airs, zijn gezever, zijn getater, zijn gedichten, zijn stripverhalen, zijn gelach, zijn gekonkelfoes, zijn reclames, zijn continenten, zijn steden, zijn vriendschappen, zijn seizoenen, zijn kinderen die spelen in het park, zijn Moleskine opschrijfboekjes met de zwarte elastiekjes, zijn hoeden en sjaals van Paul Smith, zijn vergezichten over de Schelde, zijn wandelingen langs de Seine en zijn mistflarden boven de herfstige velden. Zijn Schotse landschappen en zijn witte klippen van Dover. Zijn zee, altijd weer. Zijn prachtige vrouwen die flaneren langs de Graslei, zijn concerten van Leonard Cohen en zijn zomerse ontbijten onder de appelboom. Zijn donkere dagen voor Kerstmis als je het licht ’s ochtends al moet aandoen en de verwarming hoger draait en je geweldige vrouw binnenkomt van de bakker met verse broodjes en een superdikke krant, en je zet nog gauw ‘The Messiah’ op voor ze de koffie uitschenkt. Nespresso volluto, met een dikke schuimende melkkraag en twee klontjes. De knalrode trui van Fabian Cancellara vanuit de helikopter gefilmd, met dat grote witte kruis van kampioen van Zwitserland op zijn brede rug. Het vijfde seizoen van ‘Mad Men’. De lange aperitiefsessies bij de vrienden, met heel veel cava en nog meer gelach. En ik spreek de taal van dat Leven zo goed. Natuurlijk is het niet eerlijk, dat leven, dat wisten we allang.

‘Of ik het ga missen, weet ik niet. Voor mij stopt het leven echt bij de dood. Maar ik ben wel ontzettend blij dat ik het gehad heb.’ En dan vertelt hij enthousiast over Tortilla Flat van John Steinbeck, het volgende boek dat op het programma van zijn leesclub staat. De bijeenkomst in maart zal hij wellicht niet meer halen, maar dat maakt het lezen daarom niet minder rijk.

Of hij zich dan verzoend heeft met die nakende dood? ‘Ja. Laten we wel wezen: de wereld heeft zo lang gedraaid voor ik er was, en zal nog heel lang draaien na mij. We weten allemaal dat onze passage hier maar beperkt is. Maar het doet soms zeer, hoor. Het doet zeer. Vooral omdat ik zo graag leef, hé. Godverdomme.’

(verschenen in De Standaard op 22 december 2012)

Intens leven

Ik doe datgene wat zovelen doen in deze tijd van het jaar. Dromen en plannen. Terugblikken ook. Maar mijn terugblik reikt verder dan het afgelopen jaar. Al de hele week lang denk ik na over de vele vraaggesprekken die ik in de loop van de jaren gevoerd heb. Met kunstenaars, schrijvers, filosofen, politici of anderszins bekenden. En even vaak met mensen die een leven in de luwte leiden, maar wel een bijzonder verhaal te vertellen hebben. Sommigen waren teleurstellend, anderen hebben een diepe indruk nagelaten. Ik zal het nooit vanzelfsprekend vinden: dat voorrecht met boeiende mensen te mogen praten over wat hen gemaakt heeft tot wie ze zijn, wat hen passioneert, hoe ze tegen leven en dood aankijken, hoe ze werken, hoe ze liefhebben.

Zes mannen en vier vrouwen over de liefde, met een filmfragment als kapstok: dat was niet werken. Dat was spelen, lachen, verwonderd en ontroerd zijn.

Octave Landuyt, in 2007 gefotografeerd door Marco Mertens
Octave Landuyt, in 2007 gefotografeerd door Marco Mertens

Kort daarna sprak ik met zes grijsaards – Octave Landuyt, Jef Geeraerts, Paula Semer, Will Ferdy, Godfried Danneels en Clara Haesaert – over wat hen aan de gang hield in dit leven. Eén rode draad: ze hadden allemaal hun nieuwsgierigheid en het vermogen tot verwondering bewaard.
Paula Semer heeft toen voorgoed mijn hart veroverd, maar het was vooral bij kunstenaar Octave Landuyt dat ik een knik in mijn knieën voelde. Ik had uren, dagen naar hem kunnen luisteren en kijken. Zoveel bevlogenheid in één mens. En ja, zoveel charme ook. Het was de eerste keer dat ik bij een tachtiger dacht: ‘Ik zou verliefd kunnen worden op u.’

Octave Landuyt is onlangs 91 geworden. Ik hoop dat zijn geest vandaag nog even sterk is als op die lentedag in 2007, toen hij mij rondleidde op zijn tentoonstelling in de Gentse Sint-Pietersabdij en me vertelde over zijn grootvader, over verwondering en over intens leven.

Een fragment:

‘Het was een tijd waarin kleine dingen groot gevonden werden. ‘Die heeft de zee gezien,’ zei men met veel ontzag. Ook iemand die Frans kon spreken was bijzonder. Of iemand die in de opera zong, zoals mijn grootvader. Hij was er voorzanger.

Mijn grootvader heeft een sterke invloed op me gehad. Hij was een anti-racist in hart en nieren. Een anarchist ook, want ook al konden we ons maar één keer in de week vlees veroorloven, het moest op vrijdag zijn. Zo contrair was hij. Degelijk onderwijs voor de werkmens was ook een van zijn stokpaardjes. Over al die dingen kon hij eindeloos praten, discussiëren met jan en alleman. Het maakte hem soms ongezellig. Maar ik herken het. Ik heb dat ook, en het maakt mij ook soms ongezellig.

 De opera van mijn grootvader was intens. Diezelfde intensiteit zit in mijn werk. Het gaat niet over mooi of lelijk, het is energie. Die intensiteit is levensnoodzakelijk. Het is een manier van zijn. Ik beleef alles, alsof het de laatste keer zal zijn. Een geur van een bloem die in bloei komt, wil ik intens opsnuiven, in het besef dat het straks weer gedaan zal zijn. Ik wil intens kijken, want nog even en de bloem zal uitgebloeid zijn. Muziek beluister ik alsof het de enige keer is dat ze ooit zal horen. Ik heb lief alsof het mijn eerste en laatste keer is. Ik ben als het jongetje in Le ballon rouge, de film van Lamorisse: ik volg vol verwondering die rode ballon en de ballon volgt mij.

Als je dat gevoel kent, als je intens leeft, dan weet je wat gedrevenheid is. Daarom kan er ook geen sprake zijn van een pensioen. Je stopt toch niet met mensen in nood te helpen als je 65 wordt? Waarom zou je dan van de ene dag op de andere met al het andere stoppen? Het is iets wat ik met veel kunstenaars deel: de overtuiging dat ik, als ik niet meer kan werken, dood ben. Dat is geen holle retoriek. Het is de waarheid. Als je geen lucht meer krijgt, ga je dood. Mijn werk is mijn adem.’

Verschenen in De Standaard Magazine op 2 juni 2007

https://www.youtube.com/watch?v=AhGLI7yyzYM

Dierenliefde: een verhaal van selectieve empathie

We strelen honden, knuffelen katten en cavia’s, koesteren paarden en huilen als een huisdier sterft. Maar over het leven en het sterven van de dieren die we naar binnen werken – vaak even intelligente en gevoelige wezens als die andere – denken we liever niet na. Melanie Joy wilde weten hoe dat komt, en schreef er een boek over. ‘Ik wilde begrijpen waarom informatie alléén onvoldoende is’.

lovedogsWanneer ik in de alerte ogen van Melanie Joy kijk, professor psychologie en sociologie aan de universiteit van Massachusetts, kan ik niet anders dan meteen opbiechten dat ik vlees eet. Al beschouw ik mezelf graag als een vleeseter met een hart voor de dieren die ik naar binnen speel. Dat is relatief, toegegeven. Maar toch. Ik koop mijn biefstukjes bij een slager die tegelijk boer is. Elke koe is door hemzelf grootgebracht, gevoed en gekoesterd. Hij stelt er prijs op ze regelmatig een stevige borstelbeurt te geven, geeft ze namen, laat ze doorgaans een respectabele leeftijd bereiken en zorgt ervoor dat ze tijdens hun vervoer naar het slachthuis zo min mogelijk stress ondervinden. ‘Ik zie die beesten graag, echt waar,’ zegt hij, en ik geloof hem. In de winkel vertelt zijn vrouw je welke koe je zult eten, en toont ze je desgewenst ook het desbetreffende stukje van haar lijf op een anatomisch prentje. Venise, Bianca, Delveaux, Anja en hun zusters: ik zag ze allemaal de revue passeren. Sommige vleeseters vinden dat een beetje ongepast: je eet toch geen dier waarvan je de naam kent! En veel vegetariërs fronsen wellicht ook de wenkbrauwen. Maar Melanie Joy knikt bemoedigend. ‘You care!’ klinkt het schouderklopje waar ik in stilte op zat te hopen. ‘Dat is al een eerste stap.’

Vlees eten als ideologie

Melanie Joy is te gast in Gent, op uitnodiging van EVA – de organisatie die plantaardig eten promoot en die onder andere de actie ‘Donderdag Veggiedag’ op poten zette. Afgelopen woensdag sprak ze voor een bomvol auditorium over de ideeën achter haar boek ‘Why we love dogs, eat pigs and wear cows’. Het licht waarin ze onze eetgewoonten bekijkt, is verrassend. Geen blinde bekeringsijver, wel een goed gemotiveerde uitnodiging om onze manier van denken over dieren en – ruimer – over voedsel in vraag te stellen.

Ze provoceert, beseft ze. Neem nu de lancering van het woord ‘carnisme’: de onzichtbare ideologie die mensen conditioneert om bepaalde dieren op te eten. Vlees eten – of bepaalde dieren eten – wordt nog steeds te vaak als de norm gezien, terwijl vegetarisme en veganisme de ideologieën heten te zijn, waarmee men afwijkt van de norm. ‘We moeten mensen zo ver krijgen dat ze vlees eten niet langer als een vanzelfsprekendheid beschouwen, maar als een bewuste keuze. Vegetariërs en veganisten worden vaak ter verantwoording geroepen voor hun keuze, terwijl vleeseters het als de norm beschouwen dat ze vlees eten. Bovendien moeten we durven nadenken over waarom we het normaal vinden dat we bepaalde dieren opeten, terwijl we dat bij andere dieren niet in ons hoofd zouden halen. In een wereld waarin dieren eten geen noodzaak is om te overleven, wordt vlees eten een keuze. En een keuze komt altijd voort vanuit een geloof of een ideologie.’

Doden zonder erom te geven

Melanie Joy grmelanie_joywdogoeide op in een gezin met een traditioneel voedingspatroon: vlees eten was er de norm. Er was natuurlijk ook de familiehond, die verzorgd en vertroeteld werd als een volwaardig lid van het gezin. Toen Joy op een dag ziek werd na het eten van besmet vlees, zette haar dat aan het denken. ‘Ik vond het zo bizar: met mijn ene hand stopte ik stukjes varkensvlees in mijn mond, terwijl mijn andere hand de hond aaide. Maar varkens zijn net zoals honden intelligente wezens met een bewustzijn en een gevoelsleven. Vroeger blokkeerde ik dat soort gedachten meteen. Als iemand erover begon, zei ik: vertel me die dingen toch niet, je bederft mijn eetlust! Dat ik al die jaren blind was geweest voor het verband tussen dat levende wezen en het stuk vlees op mijn bord, choqueerde me nu. Zoals de meeste mensen hield ik van dieren. Ik besloot vanaf dat moment dat ik geen vlees meer zou eten.’

Melanie Joy ging op onderzoek uit. Ze trok het land rond en sprak met vegetariërs, veganisten en vleeseters, maar ook met landbouwers en slachters. Ze verdiepte zich in de manier waarop dieren vaak gekweekt worden en was geschokt door wat ze zag en hoorde. Verhalen van slachters die getuigen over hoe een hele reeks lammetjes zonder hoofd stilaan veranderen in objecten, in werkmateriaal, zijn misschien nog enigszins invoelbaar. Of de man die vertelt: ‘Het ergste is niet het fysieke gevaar van dit werk, maar de emotionele tol. Na verloop van tijd ontwikkel je de vaardigheid om te doden zonder erom te geven’. Maar de wreedheden waar sommige anderen zonder verpinken over vertellen, zijn bijna ondraaglijk om te lezen. Zoals het verhaal van de slachter, die toegeeft dat hij zijn frustratie en stress soms afreageerde op de dieren. En hoe hij uit pure colère een nietsvermoedend varken doodknuppelde.

Gemarineerde golden retriever

hond_VarkenIn haar boek heeft Melanie Joy het over ‘the missing link’: empathie. De empathie, de grote liefde vaak, die we in overvloed voelen voor onze huisdieren, maar die onbestaande lijkt als het gaat over de dieren die we opeten. In haar boek beschrijft ze een imaginaire situatie: een elegant partijtje, waar de gastvrouw tevoorschijn komt met een overheerlijke stoofpot vol sappige brokjes vlees. Nadat iedereen een paar happen genomen heeft en bijna kreunend van genoegen te kennen geeft hoe lekker het eten is, deelt ze met de glimlach mee dat de stoofpot gemarineerde golden retriever bevat. De gasten beginnen op slag te kokhalzen, grijpen naar hun servet om de restjes uit hun mond te spugen en kijken vol afgrijzen en walging naar gastvrouw én eten. Waarna zij lacht en ze geruststelt: het was maar een grapje. Het is rund. Oef, zeg. Dát mogen we lekker vinden. ‘Niet de walging is opvallend in dit verhaal,’ vindt ze, ‘maar het gebrek aan walging als we horen dat het over runderen gaat.’ Onze empathie is genadeloos selectief. En waar ze wegvalt, wordt ze zonder enige moeite vervangen door apathie.

Joy, op dat moment nog lerares, ging psychologie studeren en wijdde zelfs haar doctoraat aan onze ongerijmde manier van denken over eten. ‘Ik wilde begrijpen waarom rationele, zorgzame mensen – zoals mijn familie en ikzelf – er al die tijd konden in slagen hun ogen en hun hart te sluiten voor de manier waarop sommige dieren behandeld worden. Hoe ze, goed wetend hoe wreed dieren soms behandeld worden in de vleesindustrie, toch niet bereid waren hun gedrag te veranderen. Ik wilde weten wat er in hun hoofden omging. Wat er al die tijd in mijn hoofd was omgegaan. Want blijkbaar is informatie alléén onvoldoende. Het is een geloof. Een cultureel bepaald geloof, dat ons vertelt welke dieren eetbaar zijn en welke niet. Ons geloof bepaalt of we met smaak eten of walgen van vlees. Het merkwaardige is dat we geneigd zijn onze eigen keuzes als rationeel te beschouwen en de keuzes die in andere culturen gemaakt worden als irrationeel en weerzinwekkend.’

Gewelddadige ideologie

En dan is er het carnisme: de dominante ideologie, die zo sterk geïnstitutionaliseerd is dat ze als bijna vanzelfsprekend onze manier van voelen en denken over dieren vormt. Een gewelddadige ideologie, vindt Joy, die ertoe leidt dat humane mensen bereid zijn deel te nemen aan inhumane praktijken.

‘We verwijzen graag naar de geschiedenis om het eten van vlees te verantwoorden: kijk, de mens is van nature een vleeseter, want toen deed hij dat ook al. Maar als we eerlijk zijn, moeten we het ook hebben over onze vruchtenetende voorouders, en niet alleen over hun vleesetende afstammelingen. We denken ook te graag dat dieren eten een kwestie van persoonlijke ethiek is, maar het gaat veel verder dan dat. Als we de moed hebben het als een ideologie te benoemen, als een doordachte keuze, dan kan er ook over gediscussieerd worden. Elk –isme mag in vraag gesteld worden: seksisme, racisme, maar ook carnisme.’

Bij de vraag of we dan met z’n allen hypocrieten zijn als het over dieren gaat, neemt ze even gas terug. ‘Neen, zover zou ik niet gaan. Ik denk dat de meeste mensen het oprecht bedoelen. Bovendien zijn we in zekere zin allemaal hypocriet, want vrijwel niemand leeft zijn leven volledig in lijn met de waarden die hij koestert. Zelfs met de term ‘carnisme’ let ik nu een beetje op. Ik merk dat ik mensen ongewild beledig, dus heb ik besloten het woord alleen nog te gebruiken wanneer het vlees eten een bewuste, doordachte keuze is. Mijn doel is: mensen laten nadenken, uit het vanzelfsprekende systeem laten stappen. Keuzes maken, die reflecteren wat ze echt en oprecht voelen en denken. Ik geloof niet dat het zin heeft dingen van buitenaf op te leggen, met geboden en verboden. Maar we moeten wel de moed hebben de rode draad in gewelddadige ideologieën te zien. Zolang we daartoe niet bereid zijn, zullen we nieuwe vormen van wreedheid blijven creëren.’

En er gloort hoop, stelt Joy vast. ‘Het collectieve bewustzijn is aan het veranderen, en dat is goed. Ook vleeseters denken steeds vaker na over wat ze eten. Over het leven dat het dier dat ze eten geleid heeft, en of dat leven wel die naam waard was. Zoals in jouw verhaal, over de koeien met een naam. Maar ik zei het al: dat is een eerste stap. Vraag je nu eens af of je met evenveel smaak een hond, die een gelukkig leven gehad heeft, zou opeten.’

(verschenen in De Standaard op 15 december 2012)